جشن مهرگان یکی از ۴ جشن اصلی مردمان ایران بوده است. جشن نوروز، جشن تیرگان، جشن مهرگان و جشن سده در میان ایرانیان از جایگاهی خاص برخوردار بودند که در این میان تنها جشن نوروز همچنان از همان جایگاه و اهمیت گذشته برخوردار است.
شاید این روز‌ها کمتر کسی می‌داند که جشن مهرگان چیست و چگونه جشن گرفته می‌شود این درحالی است که کشور تاجیکستان که یکی از کشورهای فارسی زبان است در حال اقدام برای ثبت جهانی این میراث باستانی ایرانیان به نام خود است و این سوال را ایجاد می‌کند که وزارت میراث فرهنگی ما مشغول چه کاری است که این چنین میراث ایرانیان به نام مردم دیگر کشورها به یغما برده شده و ثبت می‌شود. اگر چه نیمه شهریور ماه ایران اعلام کرد که قصد دارد در چنار این کشور و به صورت میراث مشترک مهرگان را به ثبت یونسکو برساند اما باز هم این سوال مطرح است که چرا مسئولان ذیزبط در ثیت و. توجه به میراث ايرانيان چنان تعلل میکنند که کشور های دیگر پیشدستی کرده و ما نهایتا ناچار میشویم که میراث خود را با دیگران شریک شویم به هر حال برای کسب اطلاعات بیشتر درباره این آیین زیبای ایرانی با سیاوش آریا، پژوهشگر تاریخ و پژوهشگر حوزه جشن‌های ایرانی گفتگو کردیم.
چرا جشن مهرگان از یکم مهر به دهم مهر منتقل می‌شود؟
سیاوش آریا درباره خاستگاه تاریخی جشن مهرگان می‌گوید: «جشن مهرگان مربوط به آیین مهریا میترائیسم است، یعنی تاریخی از آن موجود نیست به این دلیل که تاریخ دقیقی از آیین مهر وجود ندارد. مورخان معتقدند این آیین مربوط به بیش از ۵ هزار سال پیش است. اسناد مربوط به این آیین یا از بین رفته است یا باید در کاوش میان اسناد و نسخ کهن به دست بیاید. قدیمی‌ترین سند مکتوبی که نام مهر ایزد ایرانی در آن وجود دارد مربوط به ۱۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح است که در ۱۹۰۷ میلادی در آسیای کوچک در کاپاتوکا در محلی به نام بغازکوی به دست آمده است. در این لوح گلین که مربوط به صلح میان دو تیره آریایی هیتی‌ها و میتانی‌هاست نام دو ایزد بزرگ هند و ایرانی یعنی مهر یا میترا و وارونا آورده شده است.»
«اما تردیدی وجود ندارد که آیین مهر و جشن مهرگان بسیار کهن‌تر از تاریخ این لوح گلی است. استاد فریدون جنیدی بر این باور است که آیین مهر همزمان با پادشاهی فریدون یعنی بیش از ۶ هزار سال پیش وجود داشته است، شاهنامه پژوهان نیز چنین باوری دارند، اما ضمن احترام به تمامی این نظرات باید گفت که ما به صورت دقیق از تاریخ این آیین و جشن مهرگان خبر نداریم آنچنانکه از تاریخ دقیق ظهور جشن نوروز خبر نداریم.»
«چند سالی است که در شبکه‌های مجازی اعلام میکنند که تاریخ دقیق جشن مهرگان یکم مهر است، اما چنین نیست. در این موضوع تردیدی نیست که در ایران باستان و حتی پیش از دوران هخامنشی یعنی حدود ۵ هزار سال پیش ما تنها دو فصل داشتیم، تابستان بزرگ به مدت ۷ ماه و زمستان کوچک به مدت ۵ ماه. احتمالا پیش از ساسانیان فصول سال به همین شکل کنونی و ۴ فصل تقسیم‌بندی می‌شود که براساس آن نوروز در فروردین جشن گرفته می‌شود، تیرگان ابتدای تابستان، مهرگان اول پاییز و جشن یلدا هم همین تاریخ فعلی. در واقع در این جشن‌ها اعتدالین مدنظر است. در اعتدال بهاری به جشن نوروزی و در اعتدال پاییزی به جشن مهر می‌رسیم.»
«در این تردیدی نداریم که در آغاز، جشن مهرگان براساس اعتدال پاییزی یکم مهر بوده است، اما در دوره‌های بعد آنچنان که در بسیاری از اسناد کهن اشاره می‌شود اسطوره فریدون و ضحاک پیش می‌آید که کاوه آهنگر ضحاک ستمگر را شکست می‌دهد به مناسبت این شکست جشن مهرگان برپا می‌شود. این اسطوره به تاریخ باستانی ۱۶ مهر و به گاهشمار امروز ما ۱۰ مهر خورشیدی رخ می‌دهد. در واقع بعد از این رخداد تاریخی است که جشن مهرگان از اول مهر به ۱۰ مهر منتقل می‌شود و در این موضوع تردیدی نیست. به بیان دیگر بیش از ۶ هزار سال است که ماجرای فریدون رخ داده و جشن مهرگان به ۱۰ مهر منتقل شده است. جشن تیرگان هم یکم تیر برپا می‌شده، اما اسطوره آرش رخ می‌دهد و تاریخ جشن تیرگان از یکم تیر به دهم تیر منتقل می‌شود.»
«در گذشته جشن مهرگان را طی ۶ روز جشن می‌گرفتند و دو جشن مهرگان کوچک و بزرگ برگزار می‌شده است، اما امروز مهرگان تنها یک روز جشن گرفته می‌شود که نشان‌دهنده تغییرات رخ داده در طول تاریخ است. برای اینکه بدانیم اهمیت جشن مهرگان تا چه میزان بوده است باید بدانیم که در باور ایرانیان کهن نخستین زن و مرد ایرانی با نام‌های مش و مشیانه همزمان در جشن مهرگان زاده شدند. همچنین داریوش بزرگ هخامنشی همزمان با جشن مهرگان تاجگذاری کرده و این جشن را در پاسارگاد و روبه روی آرامگاه کوروش بزرگ برپا می‌کند. اهمیت موضوع در آنجاست که داریوش تخت جمشید را می‌سازد، اما تاجگذاری خود را در نوروز و در تخت جمشید انجام نمی‌دهد و جشن مهرگان را برای تاجگذاری انتخاب می‌کند. به گفته بسیاری از پژوهشگران مهرگان در دوران هخامنشی پررنگ‌تر از نوروزی بوده است.»
جایگاه جشن مهرگان در ادبیات فارسی
«در جشن مهرگان هم مانند جشن نوروز خوان یا همان سفره مهرگانی چیده می‌شود. هموطنان زرتشتی ما هنوز خوان مهرگانی را می‌چینند. دراین سفره داده‌های گیاهی گذاشته می‌شد آنچنانکه در خوان نوروزی هم همین داده‌های گیاهی گذاشته می‌شد و سفره هفت‌سین وجود نداشت. اینها، اما در طول تاریخ و از اواخر دوره ساسانی تغییر کرده است. در خوان مهرگانی گندم، جو، ارزن، برنج، لوبیا و گیاهان خوراکی گذاشته می‌شود در خوان نوروزی هم تقریبا چنین بوده است. اما زرتشتیان امروز در خوان مهرگانی خود خوراکی‌های مانند کماج، خرما، نان، روغن کنجد سرخ شده، حلوا، آش، بادام، پسته، سنجد، انار، سیب کاسه آب، آویشن، آیینه، شیرینی و … می‌چینند.»
«جالب است که بدانید یکی از ۳۰ لحن موسیقی، لحن مهرگانی است که لحن ۲۱ است. این ۳۰ لحن با گنج بادآورد آغاز می‌شود و لحن ۳۰ آن لحن شیرین است. این الحان را نظامی در اشعار خود مورد استفاده قرار داده است. بخشی از جشن مهرگان هم مربوط به جشن طبیعت و زندگی کشاورزی و دامداری در ایران باستان است، اما این همه ماجرا نیست، به این معنا که ما ایزدی به نام مهر یا میترا داشته‌ایم بنابراین این جشن به آیین پر رمز و راز میترائیسم باز می‌گردد که اطلاعات مستند ما درباره آن بسیار کم است. در واقع جشن مهرگان زاییده مهر است و جایگاه مهر آنچنان مهم است که در اوستا مورد ستایش قرار گرفته و بلندترین یشت اوستا، یشت مهر است.»
«متاسفانه بیش از آنکه اسناد کهن برای شناخت این ایزد مهم بررسی شود به صورت داستانی به آن پرداخته شده و کتیبه و سندی درباره شرح حال و آغاز مهر به دست ما نرسیده است. اما به صورت اسطوره‌ای مهر از غار هراء بیرون می‌آید، که این غار با غار حرای اشاره شده در دین اسلام متفاوت است. در جشن مهرگان و در نیایشگاه مهر ۷ مغ پارسی جمع شده و پیرامون نیایشگاه می‌چرخیدند و پایکوبی می‌کردند. همچنین گاو را سر می‌بریدند، زیرا بر این باور بودند که خون گاو روی زمین ریخته شده و باعث باروری می‌شود؛ که البته بعد‌ها در آیین زرتشت به دلیل جلوگیری از کشتار وسیع چهارپایان این کار ممنوع می‌شود چرا که زرتشت به حیوانات و محیط زیست اهمیتی خاص می‌دهد. جشن مهرگان و جشن نوروز در دوران خلفای اموی و عباسی به وسیله وزرای ایرانی حفاظت و پرپا می‌شود که نشانه اهمیت این دو جشن بزرگ نزد ایرانیان است.»
«در ادبیات فارسی هم جشن مهرگان جایگاه ویژه‌ای دارد شعرایی مانند رودکی، اسدی طوسی، فرخی سیستانی، فردوسی، عنصری، منوچهری، سعد سلمان و دقیقی همگی اشعاری درخصوص این جشن داشته‌اند. مسعود سعد سلمان معروف‌ترین شعر را در این زمینه سراییده است: روز مهر و جشن مهر و جشن فرخ مهرگان مهر بفزای‌ای نگار مهرجوی مهربان. منوچهری هم می‌گوید: شاد باشید که جشن مهرگان آمد بانگ و آوای درای کاروان آمد، کاروان مهرگان از خزان آمد. ابوریحان بیرونی نیز درباره آیین‌های مهم ایرانی یعنی جشن نوروز، مهرگان و سده سخن مهمی دارد. او می‌گوید ایرانیان افرادی هستند که جشن‌های نوروز، مهرگان و سده را گرامی می‌دارند.»
«آیین مهر حتی در آداب امروز ایرانیان تاثیرگذار بوده است مثلا امروز پشت سر فردی که راهی سفر است آب می‌ریزیم این رسم از آیین مهر یا میترائیسم آمده است. وقتی به نیایشگاه‌هایمان می‌رویم شمع روشن می‌کنیم پیش از ما زرتشتی‌ها در آتشکده‌ها شمع روشن می‌کردند، اما پیش از زرتشتی‌ها پیروان مهر در غار‌ها پیه‌سوز روشن کرده و به نیایش می‌پرداختند. پختن سمنو هم مربوط به آیین مهر است که و زرتشت به این رسوم رنگ و بوی عرفانی می‌دهد. به هر حال ارتباط جشن مهرگان و ایزد مهر حتمی است، اما اسناد تاریخی کمی درباره آن وجود دارد، اما به صورت کلی جشن نوروز حلول خورشید در ماه فروردین و آغاز نیمه اول سال است و جشن مهرگان حلول خورشید در ماه مهر و آغاز نیمه دوم سال است.»
«امیدوارم آنچنانکه ایرانیان امروز با جشن نوروز و جشن چله یا همان شب یلدا آشنا هستند و آن را جشن می‌گیرند، جشن‌هایی مانند مهرگان، تیرگان، شهریورگان، آذرگان و … هم آشنایی یافته و این آیین‌ها را جشن بگیرند چرا که مهم‌ترین فلسفه این رسوم همدلی، وحدت، یکپارچگی، همبستگی و شاد زیستن است. انسان تا زمانی که شاد باشد توان پیشرفت دارد، یکی از نیایش‌های مردم ایران باستان این جملات را در خود جای می‌داده است که خدای بزرگ است اهورا مزدا که زمین و آسمان را آفرید و شادی و خوشبختی را برای مردمان آفرید. فلسفه این جشن‌ها هم مهر و دوستی است. به علاوه آنکه جشن عشق یا عشاق در میان ایرانیان هم همین جشن مهرگان بوده است.»
مرجع : جامعه 24
