«هیچ پیامبری را جز به زبانِ مردمش نفرستادیم، تا (احکام را) برای آنان بیان کند، و خدا هر که را بخواهد گمراه و هر که را بخواهد هدایت می‌نماید، و او عزیز و حکیم است.» (سوره‌ی ابراهیم، آیه‌ی ۴)
در میان صدای بوق کشتی، مرغ دریایی، تراموا، ترافیک شهری و فروشندگان دوره‌گرد، صدایی که بیش از همه در خاطر مسافرانی که به استانبول سفر می‌کنند باقی می‌ماند، صدای اذان است. گفته می‌شود در استانبول کوچه‌ای نیست که در آن صدای اذان شنیده نشود.
اذان صدای اصلی شهرها و روستاهای ترکیه است، صدایی که هر روز ۵ بار از بلندگوهای نصب شده روی مناره‌های حدود 90 هزار مسجد دولتی، مسلمانان را به اقامه‌ی نماز دعوت می‌کند. در بسیاری از محله‌ها این صدا نه فقط از بلندگوی یک مسجد بلکه به توالی از مساجد دور و نزدیک به گوش می‌رسد. برای برخی، این صدا یادآور جایگاه تاریخی ترکیه در جهان اسلام و برای بعضی دیگر، یادآوری چرخش ترکیه از سکولاریسم به سوی جامعه‌ای اسلامی است.
بیش از ۱۴ قرن است که در سراسر جهان اسلام اذان به زبان عربی خوانده می‌شود اما در ترکیه همیشه این‌طور نبوده است.
مشروطیت، ترک‌گرایی و آرزوی اذان به زبان ترکی
با شروع جنبش‌های مدرن در دوران «تنظیمات» و «مشروطیت» در قرن نوزدهم که با گسترش نهضت ترک‌گرایی و تأکید بر زبان ترکی همراه بود، هویت ملی و اسلام به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های روشنفکران عهد عثمانی تبدیل شد. این روشنفکران با نگاه به تجربه‌ی تاریخی در اروپا، ترجمه‌ی قرآن و سایر متون اسلامی به ترکی را بخشی از طرحی گسترده برای ایجاد اصلاحات در دین می‌دانستند. اولین ترجمه‌ی ترکی قرآن در سال ۱۸۴۱ یعنی دو سال پس از اعلان مشروطیت اول چاپ شد.
اعلام مشروطیت دوم در سال ۱۹۰۸ زمینه را برای بلندتر کردن صدای روشنفکران ملی‌گرای ترک فراهم کرد. ملیگرایان که پرچم‌دار مخالفت با روشهای سنتی سلطنت عثمانی بودند، نه تنها از لزوم ترجمه‌ی متون اسلامی به ترکی سخن می‌گفتند بلکه آن را ضرورتی برای ایجاد ملی‌گراییِ ترکی می‌دانستند. حمیدالله صبحی در بخشی از کتاب راه کوهستانی، درباره‌ی لزوم اصلاحات دینی می‌نویسد: «یکی از عوامل مهم پیدایش ملتها اصلاحات دینی است. برخی از نویسندگان آلمانی هم به‌حق ادعا کردند که نهضت اصلاحات دینی مبداء پیدایش هویت ملی است. در اروپا جنبش اصلاح دینی یعنی تأسیس مذهب پروتستان به استقلال ملتها از رم انجامید و زبان مادری را وارد عبادتگاه‌های دینی کرد و این در بیداری مردم بسیار مؤثر بود. موضوعی که در این رابطه برای ما نیز خیلی مهم است ورود زبان مادری(مان) به این عبادتگاه است.»
این ایده را ضیا گوکالپ، نویسنده، شاعر و سیاستمدار مشهور دوران عثمانی، در شعری این چنین بیان کرده است:
«کشوری که در مسجدش اذان ترکی می‌گویند.
و روستایی معنای دعاهایش در نماز را می‌فهمد.
کشوری که در مکتبش قرآن ترکی خوانده می‌شود
فرمان خدا را همه، چه بزرگ و چه کوچک می‌دانند.
آری ای پسرِ ترک! آنجا وطن توست.»
ایگناز کونوش، محقق ادبیات عامیانه‌ی مجارستانی که در سال ۱۸۸۵ از امپراتوری عثمانی دیدار کرده بود، در کنفرانسی مدعی شد که در برخی مساجد استانبول اذان را به ترکی شنیده است.
آتاتورک و پایان اذان عربی
با وجود این، اذان عربی باقی ماند تا با سقوط امپراتوری عثمانی و تأسیس جمهوری ترکیه در سال ۱۹۲۳ برچیدن نمادهای اسلامی از ترکیه نوین آغاز شود. در ماده‌ی سوم «لایحه‌ی اصلاحات» که در سال ۱۹۲۸ توسط اسماعیل حکی در دانشگاه دارالفنون استانبول تهیه شد تا در شورای دانشکده‌ی الهیات بررسی شود، آمده بود: «زبان عبادت باید ترکی باشد. ترجمه‌ی ترکی آیات، دعا و خطبه را باید پذیرفت و استفاده کرد.» آتاتورک و هم‌فکرانش ایده‌ی اصلی این تغییرات را «عبادت با زبانی که می‌فهمید» می‌نامیدند. این تغییر زبان عبادت از عربی به ترکی یادآور ترجمه‌ی کتاب مقدس توسط لوتر از لاتین به آلمانی بود که یکی از مهم‌ترین مشخصات پروتستانیسم و اصلاحات دینی در جهان مسیحیت به شمار می‌رود.
در سال ۱۹۳۱ و قبل از شروع ماه رمضان، ۹ حافظِ مشهور قرآن در کمیته‌ای به ریاست مصطفی کمال آتاتورک و نخست وزیر وقت، عصمت اینونو، در کاخ دولما باغچه فعالیت خود را برای تغییر اذان و خطبه به ترکی آغاز کردند. عمده‌ترین مسائلی که این کمیته بر آن تمرکز کرد عبارت بود از ترکی کردن تکبیر، اذان، اقامه، صلا، خطبه و نماز، و قرائت قرآن به زبان ترکی. در بسیاری از موارد، با آتاتورک مشورت می‌کردند و تصمیم‌های نهایی با ترجیحات او سازگار بود.
متن ترکی اذان از بین ترجمه‌های مختلف انتخاب و به اداره‌ی اوقاف ارسال شد: «خدا بزرگ است. (۴ بار) / بی‌شک می‌دانم و تصدیق می‌کنم که جز خدا کسی برای پرستش نیست. (۲ بار) / بی‌شک می‌دانم و تصدیق می‌کنم که محمد فرستاده‌ی خداست. (۲ بار) / به نماز بشتاب. (۲ بار) / به سوی فلاح بشتاب. (۲ بار) / نماز بهتر از خواب است. (فقط برای اذان صبح خوانده می‌شد.) / خدا بزرگ است. (۲ بار) / جز خدا کسی برای پرستش نیست.»
در این ترجمه از زبان ترکی روزمره و ساده استفاده شد، اما به صورت خاص دو عبارت بسیار حساسیت‌برانگیز شد. یکی استفاده از عبارت «خدا بزرگ است» به جای «الله اکبر» و دیگری ترجمه نکردن کلمه‌ی «فلاح» به معنای رستگاری در عبارت «حَىَّ عَلَى الفَلاح»، در حالی که دیگر عبارت‌ها عربی‌زدایی شده بودند. کمیته اعلام کرد که چون به نظر آتاتورک ممکن است هم‌نامیِ «کورتولوش» که در ترکی به معنای رستگاری و رهایی است، با نام محله‌ی غیرمسلمان‌نشینِ «کورتولوش» دردسرساز شود، آن را ترجمه نکرده‌اند. اما بعضی معتقدند که آتاتورک به استفاده از واژه‌ی «کورتولوش» که نام جنگ استقلال ترکیه نیز هست، علاقه نداشت.
برای سرودن آهنگ اذان ترکی در مقام‌های مختلف از اساتید کنسرواتوار موسیقی و بعضی از نوازندگان دعوت شد و با ساخت آهنگ اذان جدید، اولین اذان ترکی در ۲۹ ژانویه‌ی ۱۹۳۲ در مسجد فاتح استانبول خوانده شد. با این حال، وقتی مشخص شد که امکان آموزش این اذان تا ماه رمضان به مؤذنان استانبول وجود نخواهد داشت، موقتاً اجازه داده شد تا اذان به عربی خوانده شود. در این میان اطمینان حاصل شد که وزارت امور دینی که در این رایزنی‌ها مشارکت نداشت، با این کار مخالف نیست.
سرانجام، در ۳ فوریه‌ی ۱۹۳۲ در شب لیلة القدر، اذان، قرآن و تکبیر به زبان ترکی در مسجد ایاصوفیه خوانده و به صورت زنده از رادیو پخش شد.
در ۱۸ ژوئیه‌ی ۱۹۳۲ وزارت امور مذهبی اعلام کرد که اذان باید صرفاً به زبان ترکی خوانده شود. در روزهای بعد متن ترکی اذان به اداره‌های اوقاف در سراسر کشور ارسال شد. اولین واکنش مهم به تغییر اذان در شهر بورسا رخ داد. در اول فوریه‌ی ۱۹۳۳، مردم در برابر بازداشت توپال هلیل، موذنی که در مسجدی در بورسا به زبان عربی اذان خوانده بود، واکنش نشان دادند و به سمت ریاست بنیادها و سپس به سمت فرمانداری راه‌پیمایی کردند. فرماندار هم از فرمانده‌ی لشکر نظامی مستقر در بورسا کمک خواست. آتاتورک که برای اذان ترکی اهمیت خاصی قائل بود، سفر خود به ازمیر را لغو کرد و به بورسا رفت تا خودش به اوضاع رسیدگی کند.
این اعتراض در مدت کوتاهی سرکوب شد و ۱۹ نفر از معترضان پس از یک سال محاکمه در دادگاه جنایی، به حبس بلندمدت و تبعید محکوم شدند. افزون بر این، بالاترین مقام مذهبی شهر (مفتی)، دادستان کل و قاضی بورسا هم برکنار شدند. سه روز بعد از این شورش، اعلام شد که اذان خواندن به زبان عربی «اخلال در نظم و امنیت عمومی» است و خاطیان «به‌شدت مجازات خواهند شد».
در ۴ فوریه‌ی ۱۹۳۳ در بخشنامه‌ای به امامان مساجد تأکید شد که کسانی که از خواندن اذان به زبان ترکی امتناع کنند با مجازات‌های سنگین مواجه خواهند شد. آتاتورک در بیانیه‌ای اعلام کرد: «هیچ‌گونه تحریک مذهبی از سوی بدعت‌گذاران جاهل تحمل نخواهد شد. این نه مسئله‌ای دینی بلکه زبانی است.» اما بروز آشفتگی‌های اجتماعی و نارضایتی از این تغییرات در سطح جامعه آتاتورک را واداشت تا از قرائت قرآن و اقامه‌ی نماز به زبان ترکی در مساجد منصرف شود.
پایان دوران تک‌حزبی و بازگشت اذان عربی به مناره‌ها
پس از مرگ آتاتورک تلاش برای ترکی کردن نماز و قرآن ادامه یافت. در سال ۱۹۴۱ قانونی جدید تصویب شد: «اذان خواندن به زبان عربی می‌تواند تا سه ماه حبس یا جریمه از ۱۰ لیره تا ۳۰۰ لیره را در پی داشته باشد».
به‌‌رغم این مجازات‌ها، اعتراضات پراکنده‌ای وجود داشت. برخی با تظاهر به بیماری روانی از مناره‌های مساجد بالا می‌رفتند، بعضی در سینماهای شلوغ حاضر می‌شدند و اذان عربی می‌خواندند. تعدادی از امامان مساجد هم در صورت یافتن فرصتی به خواندن اذان عربی ادامه می‌دادند.
در سال ۱۹۵۰ و با پایان یافتن دوران تک‌حزبی و روی کار آمدن «حزب دموکرات» که رویکردی محافظه‌کارانه داشت و از سوی آمریکا نیز حمایت می‌شد، احیای اذان عربی در دستور کار قرار گرفت. استدلال این بود که «در یک کشور دموکراتیک چنین ممنوعیتی که بی‌دلیل باعث تشویش اخلاقیِ ترکان مسلمان می‌شود، باید لغو شود.»
روزی که اذان خواندن به زبان عربی آزاد شد، در مسجدی در بورسا ۷ بار پیاپی اذان بعد از ظهر را به زبان عربی خواندند.
یاشار توناگور، معاون سابق وزارت امور دینی، روز لغو ممنوعیت اذان خواندن به زبان عربی را چنین توصیف می‌کند: «داشتم می‌رفتم به مسجد کبود که نماز بخوانم. اما برخلاف همیشه در صحن مسجد ازدحام و هجوم زیادی بود. من و دوستی که کنارم بود با کنجکاوی به سمت حیاط مسجد حرکت کردیم. دیدیم که جمعیت در صحن بیشتر از داخل مسجد است. آنها چیزی شنیده‌اند، اما ما هنوز خبر نداریم. رفتیم داخل نگاهی به حیاط انداختیم، کسی داخل مسجد نشد و همه به بالا نگاه می کردند. ناگهان از تمام مناره‌ها صدای «الله اکبر! الله اکبر!» آمده و صدای اذان عربی به گوش رسید. معلوم شد که امام مسجد، سعادت‌الدین کاینک، در هر بالکن یک مؤذن گذاشته و به آنها دستور داده است که چگونه اذان را یکی پس از دیگری بخوانند. جماعت که از اوضاع داخل مسجد بی‌خبر بودند، به محض شنیدن صدای اذان عربی به بیرون شتافتند. در صحن مسجد جای سوزن انداختن نبود. همه به صدای اذان عربی گوش می‌دادند که در آسمان استانبول می‌پیچید. ۱۴ موذن، در ۱۴ بالکنِ ۶ مناره. یکی که اذان را تمام می‌کرد، دیگری شروع می‌کرد. نماز حدود نیم ساعت طول کشید. به دنبال آن دیگر مساجد استانبول نیز اذان عربی را شروع کردند. از تمام مناره‌های استانبول صدای اذانی که سال‌ها آرزویش را داشتیم به آسمان بلند می‌شد… یک لحظه فکر کردم که در خواب هستم. اما این رویا نبود، واقعیت بود. از مناره‌ها به زبان عربی اذان می‌خواندند.»
از ایستادگی اذان در برابر کودتا تا بلا چاو بر فراز مناره
در سال 2000 با پیروزی حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان مساجد به یکی از مهم‌ترین عرصه‌های تهییج افکار عمومی در ترکیه تبدیل شد. اما سال ۲۰۱۶ سالی سرنوشت‌ساز در تاریخ مناره‌ها در ترکیه بود.
اذان و بلندگوهای مناره‌های مساجد در خنثی کردن کودتای نظامی سال ۲۰۱۶ نقش مهمی بازی کردند. مقامات کشور با ارسال یادداشتی به مساجد دستور دادند که بلندگوهای خود را روشن کنند و با خواندن اذان و صلا مردم را نه به نماز بلکه به خیابان‌ها و برای مقابله با تانک‌ها و جت‌های جنگنده دعوت کنند. هم‌زمان با اذان، مساجد سرودی را پخش کردند که سابقه‌ای طولانی در ترکیه دارد و از آن برای جمع کردن مردم در زمان جنگ استفاده می‌شود. اذان و دیگر سرودهایی که از مساجد پخش شد، از مهم‌ترین عوامل تهییج طرفداران رجب طیب اردوغان برای شکست دادن کودتا بود.
اذان به یکی از عناصر اصلیِ سیاست‌های حزب حاکم در حمله به مخالفان تبدیل شده است. نظرسنجی‌ها حاکی از دور شدن جوانان ترکیه از اسلام است اما هنوز هم مخالفت با پخش اذان یکی از مهم‌ترین اتهاماتی است که محافظه‌کاران حاکم علیه مخالفان خود مطرح می‌کنند.
در سال ۲۰۱۹ ویدیویی از تظاهرات ۸ مارس پخش شد که در آن معترضان در هنگام پخش اذان به شعار دادن ادامه می‌دادند. رسانه‌های محافظه‌کار ادعا کردند که در این تظاهرات، زنانِ فمینیست با سوت و شعار به اذان اهانت کرده‌اند. دو روز بعد، اردوغان در سخنرانی در آدانا با «بی‌اخلاق» خواندن تظاهرکنندگان گفت: «گروهی که برای روز زن دور هم جمع شده بودند،با سوت و شعار به اذان توهین کردند. آنها با بی‌احترامی به پرچم و اذان ما، مستقیماً به استقلال و آینده‌ی ما حمله می‌کنند. اگر برای چند رأی بیشتر از آنها چشم بپوشیم، دیگر نمی‌توانیم در چشم اجداد و فرزندانمان نگاه کنیم. به همین دلیل تا آخر با این دشمنان نماز و پرچم مبارزه خواهیم کرد.» عصر همان روز، گروهی با شعار «شکسته باد دست‌های دراز شده به اذان!» در میدان تقسیم تظاهرات کردند. روز بعد اومر چلیک، سخنگوی حزب عدالت و توسعه، در یک کنفرانس مطبوعاتی گفت: «آشکار است که گروهی (در این تظاهرات) به اذان اعتراض می‌کنند.»
هفده گروه فمینیستی در پاسخ به این اتهامات گفتند: «وقتی که پلیس راه زنان را می‌بست، آنها را تفتیش می‌کرد و با گاز اشک‌آور به آنها هجوم می‌برد به اذان گوش نمی‌داد. همان کسانی که مسیر راه‌پیماییِ ۱۶ ساله‌ی ما را بستند و ما را نزدیک مسجد نگه داشتند، اکنون می‌گویند که ما مخالف اذان هستیم.»
در ماه مه ۲۰۲۰ نیز از مسجدی در ازمیر به جای اذان، سرود «بلاچاو»، از معروف‌ترین آهنگ‌های چپ‌گرایان ترکیه، پخش شد. با پخش این ویدیو دوباره اذان به موضوع روز ترکیه تبدیل شد و محافظه‌کاران با ضد دین و بی‌اخلاق خواندن مخالفان، خواهان کشف و مجازات عامل پخش این آهنگ از فراز مناره‌ی مسجد و همه‌ی کسانی شدند که این ویدیو را در حساب‌های اجتماعی خود منتشر کرده بودند..
سلیمان سویلو، وزیر کشور، این حادثه را «فسق» و «کفر» خواند و گفت: «ما با غلبه بر خیلی چیزها به اینجا رسیده‌ایم و عامل این کار را پیدا و وادار می‌کنیم تا در پایین مسجد به اذان گوش دهد.»
این حجم از توجه به اذان و دیگر شعائر مذهبی خشم طرفداران سکولاریسم را در پی داشته است. این بخش از جامعه‌ی ترکیه پخش اذان را مغایر با قانون اساسی سکولار ترکیه می‌دانند. افزون بر این، به نظر آنها صدای بلندگوهای مساجد در هنگام پخش اذان بلندتر از میزان مصوب در قوانین شهری است. این شکایت‌ها سبب شد که وزارت امور دینی ترکیه در فتوایی دستور دهد که صدای اذان بلندتر از ۸۰ دسی‌بل نباشد. با وجود این، صدای بلندی که به گوش شهروندان ترکیه و مسافران در این کشور می‌رسد حاکی از اجرا نشدن این دستور است.
