این میان حسی که با “جانیان قصر فیروزه” رویا حکاکیان، به گونه‌ای ماندگار درمی‌گیرد، شکوهمندی داد است. و این احساس هم‌راستا با واکاوی اندیشمندانه‌اش از سازوکار بیداد پدید می‌آید، بیدادی ویژه حکومت اسلامی و شناساننده آن. آنچه این رهیافت دوگانه را امکان‌پذیر ساخته، از یکسو ویژگی این کشتار، ترور رهبران کرد ایرانی، و از سوی دیگر رخداد یگانه برگزاری دادگاهی است که در آن جمهوری اسلامی متهم شماره یک شناخته شد. همه کار حکاکیان بر دریافت ژرفش از این ویژگی و یگانگی استوار شده است.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
از آنجا که دانستن چیزی برابر با بی‌نیازی اندیشیدن به آن است، کسی نیست که ماجرای ترور رستوران میکونوس را نداند. سی سال پیش، در شب ۱۷ سپتامبر ۱۹۹۲ رهبر وقت حزب دموکرات کردستان ایران، دکتر صادق شرفکندی و دو تن دیگر از مسئولان این حزب، فتاح عبدلی و همایون اردلان، همراه با کنشگر سیاسی باسابقه، نوری دهکردی، به دست قاتلانی از وزارت اطلاعات ایران و حزب‌الله لبنان کشته شدند.
پس از آن به دلیل وظیفه‌شناسی بلندپایگانی در دستگاه دادگستری آلمان و پیگیری کنشگران سیاسی ایرانی و خبرنگاران آلمانی، سرانجام دادگاهی برگزار شد که نگذاشت این جنایت همچون بیشمار جنایت‌های دیگر حکومت اسلامی بی‌کیفر بماند.
حکاکیان همین داستانِ پیشاپیش دانسته را دستمایه گزارش خود ساخته است تا نیاز به اندیشیدن را برانگیزد. کتاب “جانیان قصر فیروزه” گزارش-جستاری است که اندیشیدن به چیستی و کارکرد داد، اندیشیدن به چرایی این کشتار، و فراتر از آن، به کل ساختار حکومت اسلامی را همزمان پیش می‌برد.
اگر بخواهیم این گزارش و جستار درهم تنیده را جداگانه بررسی کنیم، باید بگوییم رویکرد گزارشی کتاب، یعنی روایت درخشانی که نویسنده از پیشینه قربانیان، رنج بازماندگان (خانواده‌های دهکردی‌و دستمالچی) وظیفه‌شناسی کارگزاران دستگاه دادگستری آلمان (الکساندر فون‌شتال، دادستان کل فدرال، برونو یوست، دادستان فدرال، فریتیوف کوبش، قاضی دادگاه، هانس یواخیم اریش، وکیل قربانیان)، پیگیری کنشگران و خبرنگاران (پرویز دستمالچی، حمید نوروزی، نوربرت زیگموند، یوزف هوفلشولته)، انگیزه‌های طراحان و قاتلان (کاظم دارابی، یوسف امین، عباس رحیل)، سرگذشت مامور اطلاعاتی پیشین (فرهاد مصباحی) و نقش‌آفرینی شخصیت‌های فرعی و چه بسا گمنام به دست می‌دهد، کارکرد کاتارسیس را در این تراژدی دارد.
رویکرد جستاری اثر کوششی است برای بازنمایی چیستی حکومت اسلامی از رهگذر بررسی سازوکار و هدف جنایت‌هایش. چون «جمهوریاسلامی» (همچون واحدی یکپارچه) با همه سادگی ساختار و ساده‌اندیشیِ زیرکانه گولِ سرکردگانش، مردمان را در کلافِ پیچ‌در‌پیچ فروبسته‌ای چنان گرفتار کرده است که مجال اندیشیدن به چیستی‌خود را به آنان نمی‌دهد.
هیچ چیزی گویاتر از کشتار رهبران کرد، هدفی را که جمهوریاسلامی همخواند با چیستی‌اش دنبال می‌کند، نمایان نمی‌سازد. ترور عبدالرحمان قاسملو، سه سال پیش از کشتن شرفکندی، در سال ۱۹۸۹ نزدیک چهل روز پس از مرگ خمینی، نشان می‌دهد که نقشه آن در زمان زندگی بنیان‌گذار حکومت اسلامی طرح‌ریزی شده بوده و سپس از سوی خامنه‌ای و رفسنجانی، معمار اصلی نظام پس از خمینی، پی گرفته شد و پس از ترور قاسملو، شرفکندی را آماج خود قرار داد.
جهاد که خمینی برای اعلام جنگ به کردها به کار برد، نام اسلامی جنگ داخلی است که حکومت اسلامی با هدف از بین بردن گوناگونی قومی و دینی ایرانیان و یک‌دست‌سازی آنان در قالب “امت اسلامی” از زمان پیدایش‌اش برپا ساخته است.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
حال باید دوباره به درهم‌تنیدگی گزارش-جستار بازگشت و آن را از دیگاه فرمش نگریست. میلان کوندرا از خلال بررسی “سرگذشت تام جونز” هنری فیلدینگ و “دُن کیشوت” سروانتس، دلیل وجودی هنر رمان را در رویارویی با شکستی که زندگی نام دارد، کوشش برای فهمیدن این شکست می‌داند. همخواند با این کوشش، رمان می‌باید پهنه‌ای از واقعیت را کشف کند. اما این بایستگی، با آزادی بی‌پایان در آفرینش فرم انجام می‌گیرد. همان گوناگونی فرم‌های روایی که تاریخنگاری نوین، از پی مکتب آنال، به‌کار می‌بندد، چون می‌داند با کنار گذاشتن داستان‌سرایی استقلال خود را در برابر دانش‌های اجتماعی دیگر از دست خواهد داد.
اما رویا حکاکیان در “گزارش-جستار ” خود روش‌های تاریخنگاری نوین را به‌خدمت می‌گیرد تا پهنه‌ای را که کشف کرده بشناسد. چرا که “جانیان قصر فیروزه” هرچند خیالی نیست، اما رمان است. آن هم رمانی بزرگ. رمان اگرچه آفریده‌ای اروپایی است، اما به فرهنگ جهانی تعلق دارد و از اروپا همچون سرزمین درمی‌گذرد و همچون فرهنگ، به جهانیان تعلق دارد. در پایگیری و گسترش چنین نگرشی، چهره‌های بزرگ یهودی، دور از خاستگاه اصلی‌شان، با همه آزارها و سرکوب‌ها، وفادار به جهان‌وطنی اروپایی، نقش چشمگیری داشته‌اند.
۱. Roya Hakakian, Assassins of the Turquoise Palace, Grove Atlantic, 2011
۲. رویا حکاکیان، جانیان قصر فیروزه، برگردان به فارسی از آرش جودکی، آموزشکده توانا، 2022
۳. Henry Fielding
۴. Milan Kundera, Le rideau, Paris, Gallimard, 2005, p. 23
۵. L’École des Annales
۶. Cf: Jacques Rancière, Les nomes de l’histoire, Paris, Seuil, La librairie du XXIe siècle, 1992.
۷. Cf: Milan Kundera, L’art du roman, Paris, Gallimard, 1986
ــــــــــــــــــــــ
* این یادداشت نظر نویسنده را منعکس می‌کند و الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.
