نمايشگاه جهانی كتاب فرانكفورت پس از دو سال محدوديت شديد به علت شیوع كرونا، امسال با شركت ۴ هزار نمايشگر از ۹۵ كشور جهان و بيش از ۴ هزار دست‌اندركار رسانه‌ای در روز ۱۸ اكتبر با حضور رئيس جمهور آلمان و پادشاه و شهبانوی اسپانيا، مهمان افتخاری نمايشگاه، گشايش يافت.
با اينكه صاحبان غرفه در نمایشگاه پيش از كرونا دو برابر تعداد كنونی بودند، اما نمایشگاه امسال هم از سوی منابع آگاه يك موفقيت بزرگ در امر معرفی كتاب و نويسندگان سراسر جهان ارزيابی شد.
مدیر نمايشگاه، يورگِن بوس، در نشست گشايش گفت:
“هيچگاه ديدار حضوری به اهميت امسال نبوده است. ديدار چهره به چهره از قطب‌بندی شديد می‌كاهد چون وقتی انسانها يكديگر را حضوری می‌بينند با نرمش بيشتری با هم صحبت می‌كنند. ما با شعار “ترجمه، ترجمان و تبادل” بر اين باوريم كه كتاب به ياری ترجمه، پشتيبانی از نويسندگان در تبعيد و پيوند ايشان به بافتهای فرهنگی جهانی در ايجاد تفاهم لازم، نقش بزرگی ايفا می‌كند”.
ترجمه موضوع عمده صاحبان غرفه
امسال ترجمه و مترجمان بخش بزرگی از كارها و آثار تازه نمايشگران را دربر داشت و برنامه‌های بسيار و گوناگونی در اين زمينه ارائه شد كه به ارزيابی و گراميداشت اين پديده به عنوان پل پيوندی ميان زبان‌ها و به دنبال آن فرهنگ‌ها می‌پرداخت.
محسن حميد نويسنده سرشناس پاكستانی‌تبار انگليسی‌نويس در سخنرانی ويژه گشايش فوق برنامه‌ها در اين باره گفت:
“بيش از نيمی از كتابهايی كه در زندگی و كار من تأثير ژرفی داشته‌اند به زبانهايی نوشته شده اند كه من آنها را نمی‌دانم. بدون مترجمان من نمی‌توانستم نويسنده‌ای باشم كه اكنون هستم. ماركِز خوب درباره يكی از مترجمانش می‌گفت: “او كتابهای مرا بهتر از من نوشته است”. در جهانی كه كارش ساختن ديوارها شده، مترجمان در و دريچه می‌سازند”.
از آنجا كه دو سوم نمايشگران یا صاحبان غرفه از خارج از آلمان آمده بودند، بسياری از ايشان به ويژه امسال ترجمه‌هايی از آثار نويسندگان كشورشان به آلمانی را با خود آورده و ارائه كردند كه در ميان آنها اسپانيا با آثاری از نويسندگان سرشناسی چون روزا مونتِرو كه خود هم در نمايشگاه حضور داشت، جلوه ويژه ای داشتند.
دستكم نيمی از ۶۰ برنامه سخنرانی، گفتگو و كتابخوانی در نمايشگاه و ۲۰ نشست ديگر در نقاط گوناگون شهر فرانكفورت به ترجمه و ويژگی‌های آن اختصاص داشت.
ميهمان افتخاری
مهمان ويژه امسال پس از ۳۱ سال برای دومين بار اسپانيا بود كه تالار ويژه‌اش را با شعار “جوشش آفرينش” برپا كرده بود. در اين تالار كوشيده بودند فنآوری امروزين را در كنار پيشينه ديرپای اسپانيا نشان دهند.
از سويی بر پرده‌های بلندی كه از سقف آويخته بودند، می‌شد برگ برگ كتاب نخستين دستور زبان اسپانيايی را خواند كه نِوريخا نويسنده سده‌های ميانه آن كشور نوشته است. از سوی ديگر ديداركننده می‌توانست روی يك صندلی راحتی بنشيند و به صدای يكی از سرايندگان كنونی اسپانيا گوش دهد و ترجمه آن را به زبان دلخواه خود بر صفحه پيش رو بخواند.
در بخش ديگری واژه‌ها و اصطلاح‌های ترجمه‌ناپذير اسپانيايی به زبانهای گوناگون بر صفحه‌ايی ظاهر می‌شد و در كنار آن دست الكتريكی خوشنويسی قرار داشت. ديداركننده می‌توانست به شماره‌ای كه بر دست ديده می‌شد، بيت دلخواهی از شاعری به زبان زادگاه خود از راه تويیتر مخابره كند و آن دست اين بيت را بر روی كاغذ می‌آورد.
تالار ويژه اسپانيا برعكس سالهای گذشته به چراغ‌های رنگارنگ آراسته نبود و نور طبيعی را از پنجره‌های باز به سوی باغ و حياط نمايشگاه می‌گرفت.
سرانجام سازمان سراسری نابينايان اسپانيا “اونسه” بود كه در اين تالار كتابها و تسهيلات كتابخوانی برای نابينايان را به علاقه‌مندان نشان می‌داد.
خانم مارتا رودريگِز نماينده وزارت فرهنگ اسپانيا و سخنگوی تالار ويژه در پاسخ اين پرسش كه ويژگی اين تالار نسبت به تالارهای سالهای گذشته چيست به دويچه وله گفت:
“تبادل فرهنگی از راه ترجمه و بيان ترجمان زبانهای گوناگون به كمك نگاره ها و ارائه متن‌های اينچنينی در تالار ما جلوه می‌كند. در اينجا شما به چهار زبان اسپانيايی، كاتالان، باسكی و گاليسی كتاب و نقشه می‌بينيد. نقشه‌ها طوری تنظيم شده‌اند كه در عين نشان دادن ويژگی‌های زبانی و فرهنگی برای ورود به محدوده زبانی ديگر مرزهای بازی دارند. امسال بيش از ۲۰۰ نويسنده و سراينده و بيش از ۳۰۰ نمايشگر و دست اندركار فرهنگی به نمايشگاه آمده‌اند تا گونگونی فرهنگی در اسپانيا را نشان دهند و بر آن تأکيد كنند”.
اقليت‌ها در صدر كار
جايزه صلح كتابداران و كتابفروشان آلمان امسال به مِت ميك لوريسون نويسنده جوان سويسی تعلق گرفت كه در رمان خود “خوننامه” Blutbuch به زندگی يك فراجنسيتی پرداخته است. افزون بر اين دست‌اندركاران نمايشگاه برنامه‌های بسياری برای پشتيبانی از اقليت‌های جنسی، جسمی، قومی، آيينی و … تهيه ديده بودند.
خانم زابينه لونِر گزارشگر فرهنگی راديو در فرانكفورت كه نابينا است، آثار نويسندگانی را در تاريكی محض برای علاقه‌مندان می‌خواند، دستياران ويژه توانخواهان را به هركجا كه می‌خواستند می‌بردند و در بسياری از غرفه ها كتابها را برای توانخواهان دسترس‌پذير كرده بودند.
حضور پررنگ ايران در غياب غرفه های فرمايشی
در حالی كه سخنگويان رسمی نمايشگاه اعلام كردند كه از حضور غرفه‌های ايرانی زير نظارت رژيم جلوگيری كرده‌اند، يكی از ناشران كه نخواست نامش اعلام شود ادعا كرد “خود ما از شركت در نمايشگاه انصراف داديم”. از سوی ديگر اين ناشر و چند ناشر ديگر بخشی از كتابهايشان را به “انتشاراتی عازم” از افغانستان سپرده بودند كه بيشتر كتابهای نفيس آراسته مانند ديوان حافظ، گلستان سعدی و شاهنامه فردوسی بودند.
سرپرست نشر عازم در پاسخ اين پرسش كه چه آثار تازه‌ای از افغانستان به دستش رسيده گفت:
“من دو سال است كه از افغانستان برآمده‌ام و با وجود طالبها ديگر چه كتاب تازه‌ای؟ تازه‌ترين‌های ما دو سال پيش منتشر شده‌اند.”
در پاسخ اين پرسش كه شركت آزاد نشر عازم چگونه ممكن شده، سرپرست غرفه گفت:
“خوشبختانه كشوری كه به رسميت شناخته نشده، اهرمهای كنترل هم ندارد. سفارتی نيست كه بخواهد سوال و جواب كند يا ايرادی بگيرد. ما هم هر كتابی را كه داشته‌ايم به نمايش گذاشته‌ايم”.
در غياب غرفه‌های ايرانی اما جای ايران در نمايشگاه خالی نبود.
در روز چهارشنبه ۱۹ اكتبر دو برنامه سخنرانی پراستقبال در تالار محوطه بيرونی نمايشگاه برگزار شد.
در برنامه نخست، خانم‌ها نرگس اسكندری گرونبِرگ شهردار فرانكفورت، شيلا بهجت و شهرزاد اوستِرِر گزارشگر و نويسنده درباره راهكارهای پشتيبانی از جنبش اخير “زن زندگی آزادی” سخن گفتند و هركدام بر پوشش اطلاعات درباره اعتراضات اخير توسط رسانه ها و شخصيت‌های سياسی و فرهنگی تأكيد كردند.
در برنامه دوم كه از سوی انجمن قلم برلين در همان تالار برگزار شد، دِنيز يوجِل سرپرست انجمن قلم گفت:
“خودكامه ها بسيار محكم‌اند اما سرانجام فرو می‌پاشند.”
در اين برنامه ناتالی اميری نويسنده و گزارشگر و بهزاد كريمخانی كارشناس امور خاور ميانه درباره نقش زنان در اعتراضات اخير سخن گفتند و بر ديرپايی اين اعتراضات تأكيد كردند.
برنامه‌های ديگر و پايان
به هنگام برگزاری نمايشگاه كتاب برنامه‌های بسياری در سراسر شهر فرانكفورت اجرا شدند.
در روز جمعه ۲۱ اكتبر كتابخوانی بازماندگان جانباختگان پرواز ps-752 در كنار نمايشگاه جهانی برگزار شد و از جمله نرگس اسكندری شهردار فرانكفورت هم در اين نشست شركت كرد.
حامد اسماعيليون از بنيانگذاران انجمن پشتيبانی از دادخواهان اين پرواز، پيش از خواندن كتاب “اين بايد نوشته نمی‌شد” كه خاطرات بازماندگان آن قربانيان است گفت:
“وقتی ما از سوی انجمن‌مان با مقامات رسمی كانادا صحبت می‌كنيم به يادشان می‌آوريم كه اگر شما پس از كشته شدن زهرا كاظمی در رابطه با حكومت ايران درست واكنش نشان می‌داديد، سقوط هواپيمای اوكراين پيش نمی‌آمد. اگر در آن مسأله درست واكنش نشان می‌داديد، مهسا امينی كشته نمی‌شد.”
هرچند امسال نمايشگاه با ۱۸۰ هزار ديداركننده و ۴۰۰۰ نمايشگر، توانست نسبت به سالهای پيش از كرونا تنها نيمی از علاقه‌مندان به كتاب و نوشتار را به فرانكفورت بكشاند ولی گردانندگان و ناظران اين رويداد فرهنگی را مثبت ارزيابی كردند.
يورگِن بوس سرپرست نمايشگاه در پايان، نمايشگاه جهانی كتاب امسال را واكنش لازم و درستی به اوضاع و شرايط پيچيده و نابسامان جهان سياست و فرهنگ ارزيابی كرد و وُلُديمير زِلِنسكی رئيس جمهور اوكراين در پيام مستقيم ويدئويی خود در اين باره گفت:
“دانش يعنی پاسخ. پاسخ به كسانی كه می‌ترسند، كسانی كه تحريف می‌كنند و كسانی كه نمی‌توانند باور كنند. كتابها، اسناد، مقاله ها و گزارشها همه اين پاسخها هستند”.
ميهمان افتخاری سال آينده نمايشگاه كتاب كشور اسلوونی خواهد بود.
