کاهش تراز دریای خزر باعث تکرار سرنوشت دریاچه ارومیه می‌شود؟
تراز آب دریای خزر سالانه بین ۱۸ تا ۲۰ درصد در حال کاهش است؛ خبری نگران‌کننده که البته تازه هم نیست. با این حال هشدارها درباره آب خزر آن هم وقتی یک مقام سازمان بنادر و دریانوردی آن را «شرایط بحرانی» خطاب می‌کند، سرنوشت دریاچه ارومیه را به اذهان عمومی متبادر می‌کند و این سوال را پیش‌رو می‌گذارد که آیا خزر هم به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار خواهد شد؟
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه جهان صنعت، هر چند خزر متعلق به ایران نیست و چهار کشور آذربایجان، روسیه، قزاقستان و ترکمنستان هم در رژیم حقوقی خزر شریک هستند، با این حال در سالهای اخیر موضوع کاهش سطح آب خزر چالش‌برانگیز شده است.
دریای خزر به جز موضوع کشتیرانی که باعث نگرانی کشورها شده، منابع نفت و گاز ارزشمندی را در خود جای داده است. براساس گزارش‌ها، دریای خزر به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه جهان با دارا بودن نزدیک به ۴۰ درصد مجموع مساحت دریاچه‌های دنیا از حیث ذخایر نفت و گاز جزو مناطق به نسبت بکر جهان به شمار می‌آید.
علی فتحی معاون مهندسی و توسعه امور زیربنایی سازمان بنادر و دریانوردی با اشاره به مطالعه وسیعی که در زمینه پایش تراز آب در استان مازندران و دیگر استان‌های شمالی صورت گرفته، گفته است: تراز آب دریای خزر در حال کاهش است و در شرایط بحرانی قرار دارد و این آسیب‌هایی برای نوار ساحلی شمال کشور دارد از این رو باید برنامه‌ریزی‌های لازم صورت گیرد.
به گفته فتحی، سازمان بنادر و دریانوردی کشور تمهیداتی در بحث لایروبی‌ها داشته اما لایروبی‌ها نیز از نظر فنی، فقط تا حدودی امکان‌پذیر است.
کاهش‌ها از کی نگران‌کننده شد؟
گزارش‌ها نشان می‌دهد سطح آب دریای خزر پس از بالاترین تراز آب ۸۰ سال اخیر در سال ۱۹۹۵ میلادی، با سیری غیریکنواخت در حال کاهش بوده و بیشترین میزان این کاهش طی سالهای ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۵ میلادی به وقوع پیوسته است. بیشترین میزان این کاهش در بازه زمانی سالهای ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۵ میلادی به وقوع پیوسته و این رخداد با کاهش قابل ملاحظه آبدهی رودخانه‌های مهم شمالی از جمله رودخانه ولگا همزمان بوده، البته طی سالهای اخیر علاوه بر تغییرات موثر منابع آب رودخانه‌ای، افزایش دمای هوا و اثرگذاری آن بر میزان تبخیر و هدررفت آب، در روند تغییرات سالانه و نوسانات آب تاثیر داشته است.
تغییرات زمانی میانگین بارش در محدوده حوضه آبریز خزر نیز با تبعیت از رژیم منطقه‌ای، از الگویی متنوع برخوردار بوده، این روند طی سالهای اخیر از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ میلادی، سیر کاهشی را نشان داده، تغییرات بارش در پهنه آبی دریا به طور مستقیم و در حوضه آبریز رودخانه‌های مهم با تاثیر بر میزان روان‌آب ورودی به دریای خزر، بر تغییرات درون سالی و حداکثر تراز سالانه دریای خزر موثر است.
در واقع سطح آب دریای خزر ۲۰ سال اخیر حدود یک متر و نیم کاهش یافته است. کارشناسان بر این باورند که کاهش سطح آب دریای خزر به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه داخلی جهان با اقتصاد ۲۵ تریلیون دلاری و جمعیت ۳۰۰ میلیونی کشورهای پیرامون، در حالی این روزها مطرح می‌شود که تاکنون راهکار جدی برای کند کردن روند کاهشی انجام نشده است.بر اساس گزارش مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر، کاهش سطح آب این دریا یک متر طی ۲۰ سال اخیر موضوعی است که با توجه به روند تداومی غیرطبیعی است .
از سویی مرکز ملی پیش‌بینی و هشدارهای مخاطرات دریایی ایران هم تغییر میزان آب ورودی- خروجی خزر را مهم‌ترین علت کاهش تراز آب این دریا اعلام کرده است.
برخی کارشناسان دلیل این خشکسالی را کاهش آبدهی رودخانه ولگا به عنوان تامین‌کننده ۸۰ درصد آب ورودی دریای خزر می‌دانند. وقوع خشکسالی‌های متوالی از این سمت و به دنبال آن افزایش میزان تبخیر باعث به هم خوردن تعادل آبی خزر شده است. از سویی گفته می‌شود، کشتیرانی هم عامل دیگری است که باعث تهدید نوسان تراز آب خزر شده است.
اثر تغییرات اقلیمی
علاوه بر خشکسالی ولگا، مسائل دیگری هم بر تسریع خشک شدن دریای خزر می‌توانند موثر باشند. موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو در گزارشی اعلام کرده که افزایش دمای ناشی از ازدیاد غلظت گازهای گلخانه‌ای باعث شده سطح آب دریای خزر همانند دیگر دریاهای داخلی، شود.تحقیقات جهانی هم این موضوع را تایید می‌کند. براساس گزارش‌های جهانی، دریای خزر در پنج سال آینده با کاهش حدود ۴۰ سانتیمتری سطح آب و در ۱۰ سال آتی تقریبا با کاهش یک متری روبه‌رو خواهد شد. این در شرایطی است که کشورهای ساحلی در سراسر جهان با افزایش یک متری سطح آب دریا تا پایان قرن مواجه هستند، دریای خزر با افت تراز آب روبه‌رو است. این تحقیقات با اشاره به احتمال افزایش حدود ۳C تا ۴C دما مرتبط با تغییرات اقلیمی حاکم بر منطقه، افزایش تبخیر را مهم‌ترین عامل کاهش سطح آب خزر قلمداد کرده‌اند.معصومه بنی‌هاشمی مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر چندی پیش نسبت به کاهش ۳۸ سانتیمتری سطح تراز آب دریای خزر طی سه سال اخیر هشدار داده و گفته بود: «در اثر کاهش ۱۷۰ سانتیمتری سطح آب دریای خزر از سال ۱۳۷۴ تاکنون، در سواحل شمالی ایران، عقب‌نشینی فراوان دریا و افزایش عرصه ساحلی رخ داده است.»به گفته وی تنها از سال ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰ با کاهش حدود ۵۰ سانتیمتری سطح آب حدود ۱۰ تا ۱۰۰ متر پس‌روی دریای خزر در سواحل مختلف به وقوع پیوست.اگرچه کاهش تراز آب دریای خزر یکی از موضوعات مهمی بود که در هفتمین اجلاس مشترک پنج‌جانبه مدیران بنادر کشورهای حاشیه این دریا مطرح شد، با این حال به نظر می‌رسد یافتن راهکار برای این موضوع مساله منطقه‌ای باشد که تنها در اختیار ایران نیست. با این حال به گفته کارشناسان، دیپلماسی فعال ایران در این زمینه می‌تواند راهگشا باشد.
