سنندج- ایرنا- خشکسالی بر خلاف سیل، پدیده آرام و خزنده‌ای است که به تدریج محیط را تسخیر و به یک بلای طبیعی تبدیل می‌شود، پدیده‌ای که بر اساس تعریف های علمی بخش عمده ای از اراضی کردستان را تهدید می کند.
به گزارش خبرنگار ایرنا، وقتی سیل و زلزله رخ می‌دهد، همه به دنبال جبران خسارت آن هستند و از آنجا که صدمات آن به یک باره بر طبیعت تحمیل می شود، برای همین به چشم می‌آید در حالی که خسارت ناشی از خشکسالی بسیار سنگین تر و گسترده‌تر بوده و چون نامحسوس است، کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
خشکسالی یکی از پدیده‌های هواشناسی و جدایی ناپذیر از شرایط اقلیمی در کشورهای واقع در عرض های جنب حاره‌ای مانند ایران است. در این مناطق که بیشترین بیابان های جهان وجود دارد، خشکسالی امری عادی و ممکن است در هر محلی رخ داده و پیامدهای نامطلوب به همراه داشته باشد.
ویژگی ها و اثرات خشکسالی از قبیل شدت، مدت و بزرگی آن از محلی به محل دیگر متفاوت است و در مناطق خشک و نیمه خشک، اثرات کمبود بارندگی بر روی منابع آب به سرعت آشکار می‌شود، به بیان دیگر در مناطقی که به طور طبیعی دارای محدودیت منابع آب است، بروز خشکسالی تأثیرات منفی بیشتری به دنبال داشته و حتی می‌تواند به بحران منتهی شود.
خشکسالی یکی از مهمترین مخاطرات جوی است که به طور خزنده در سطح جهان شکل گرفته و به صورت منطقه‌ای عمل می‌کند. پیش‌بینی آن با عدم قطعیت زیاد همراه بوده، آغاز و پایان آن نامعلوم وچگونگی وقوع و اثرات آن در هر ناحیه با ناحیه دیگر هم متفاوت است.
دوره خشکیدگی کردستان در ۱۰ سال
چکیده بررسی و تحلیل شاخص (SPEI) (تبخیر و تعرق استاندارد شده) در دوره ۱۰ ساله تا پایان شهریور سال جاری در کردستان نشان می دهد که درجات خفیف تا بسیار شدید خشکسالی هیدرولوژیک (بلندمدت) در بسیاری از مناطق استان وجود دارد، به طوریکه ۸۹.۷۷ درصد از مساحت استان درگیر خشکسالی خفیف تا بسیار شدید است و فقط ۱۰.۲۳ درصد از مساحت استان در شرایط طبیعی تا ترسالی متوسط قراردارد.
از مساحت درگیر خشکسالی ۱۹.۰۷ درصد دارای خشکسالی خفیف، ۲۴.۴۲ درصد متوسط، ۲۲.۵۶ درصد شدید و ۲۳.۷۲ درصد خشکسالی بسیار شدید است.
افزایش بارش و تداوم خشکسالی
مدیرکل هواشناسی کردستان گفت: در دوره یکساله منتهی به شهریور امسال (سال زراعی گذشته) نیز ۷۸.۶۹ درصد خشکسالی خفیف تا بسیار شدید در استان ثبت شد و تنها ۲۱ درصد استان در شرایط طبیعی بود.
رحیم صدیقی افزود: با توجه به پیش بینی های فصلی بارش برای فصل پاییز، شرایط حاضر کم آبی و خشکسالی انباشته و کسری آب تعدادی از مخازن سدها، با وجود گذر از فصل گرم به سرد همچنان مدیریت مصرف آب و صرفه جویی در بخش های مختلف استان توصیه می شود.
وی متوسط بارش سال زراعی گذشته (از اول مهر ۱۴۰۰ تا پایان شهریور ۱۴۰۱) را ۳۵۲ میلی متر اعلام کرد و گفت: این میزان نسبت به متوسط بارش دوره بلند مدت در این بازه زمانی (۵. ۴۶۲ میلیمتر) ۹ درصد کاهش داشته که بیشترین درصد کاهش مربوط به کامیاران با ۴۲ درصد است.
مدیرکل هواشناسی کردستان اضافه کرد: متوسط بارش سال گذشته در دوره مشابه ۳۰۸ میلی متربوده است که با توجه به بارش امسال که ۳۵۲ میلیمتر شده است، بارش امسال نسبت به سال گذشته حدود ۲ درصد افزایش نشان می دهد ولی این به معنای عبور از خشکسالی نیست.
کاهش حجم سدها اولین پدیده بعد از خشکسالی
با کاهش بارش در یک منطقه یا حوضه آبریز، خشکسالی رخ می دهد که کم شدن ورودی آب به پشت سدها از اولین پیامدهای آن است.
خشکسالی در حوزه آب، ضمن تشدید کاهش ورودی آب به پشت سد، خروجی آن به صورت تبخیر نیز افزایش می یابد و این یعنی روز به روز، حجم ذخیره سدها پایین می رود ولی به چشم نمی آید و تنها در آمارها می توان آن را به وضوح دید.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کردستان با اشاره به خشکسالی شدید سه سال اخیر در استان گفت: منابع آبی ذخیره شده استان در حال مصرف است و به دلیل کاهش نزولات جوی، احتمال جبران این منابع به ویژه در حوزه آب زیرزمینی بسیار دشوار و گاهی غیر قابل جبران است.
آرش آریانژاد با بیان اینکه این شرایط در دشتهای شرقی استان حادتر است، افزود: کشاورزان و ذینفعان این حوزه باید، نسبت به مدیریت مصرف آب و صرفه جویی و استفاده از شیوه های نوین آبیاری اهتمام جدی داشته باشند چرا که اولویت ورارت نیرو در بخش تامین آب، تامین آب آشامیدنی است.
وی با بیان اینکه ۳۵ درصد حجم سدهای استان در حال حاضر پر است، گفت: حج مخازن سدهای استان امسال ۹۴۷ میلیون مترمکعب است که سال گذشته ۹۵۱ میلیون مترمکعب بود یعنی پنج میلیون مترمکعب کمتر شده است.
چراغی که سویش صرف خانه نمی شود
دبیر کمیتە آب شبکە ملی جامعە و دانشگاە با اشاره به اینکه کردستان استانی پرآب ولی کم بهره از آن است، اظهار داشت: تنها ۲٤ درصد از آب پشت سدهای استان بە کردستان اختصاص یافته و ۷۶ درصد در اختیار سایر استان‌ها قرار دارد.
حبیب الله محمدی با اشاره به وضعیت نامطلوب دشت های شرقی استان از نظر منابع آبی، افزود: افت آب در این مناطق حدود ٦۰ تا ۷۰ متر است
وی ادامه داد: ۹۰ درصد صرف بخش کشاورزی استان به حوزه منابع آبی زیرزمینی اختصاص دارد و دلیل افت شدید آبهای زیرزمینی استفاده بیش از حد از این ذخایر به دلیل کمبود آبهای سطحی این نواحی است.
مدیرگروە شیلات دانشگاە کردستان، بر کاهش و مهار برداشت از آبهای زیرزمینی تاکید کرد و افزود: برای جلوگیری از تعطیلی و بیکاری کشاورزان، ایجاد امنیت غذایی و خودکفایی بە فکر جایگزینی و استفادە از آب سدها برای مصارف کشاورزی باشیم، اما متاسفانە بسیاری از ذخایر آب سدها در اختیار کردستان نیست و سهم استان از این سدها بسیار ناچیز است.
وی بر تخصیص ۱۰۰درصدی آب سد آزاد بە کردستان تاکید کرد و گفت: سد گاوشان کە بهترین و با کیفیت‌ترین سد در استان است، با حجمی بالغ بر ٥٥۰ میلیون مترمکعب ، دومین سد بزرگ استان و غرب کشور است که در اختیار کرمانشاە قرار دارد و کمتر از هفت درصد آن در اختیار استان است در حالی کە سد گاوشان می‌تواند یک ذخیرە استراتژیک آب شرب در استان باشد.
وی با تاکید بر اینکه باید براساس نیاز و اولویت و با افقی ۲۰ سالە نسبت بە تامین آب در استان اقدام کرد، افزود: اگر بحث کمبود آب در استان مدیریت نشود در آیندەای نە چندان دور شاهد نابودی کشاورزی در شرق استان خواهیم بود.
تاثیر خشکسالی بر بخش کشاورزی
چنانچه کاهش بارش با افزایش دما همراه شده و تداوم یابد، تبخیر و تعرق زیاد شده و نیاز گیاه به آب افزایش یافته و در نتیجه خشکسالی کشاورزی به ویژه در بخش دیم رخ می‌دهد. در این مقطع بخش کشت آبی با توجه به بهره گیری از آب های زیرزمینی هم چنان می تواند به حیات خود ادامه دهد.
عضو هیات علمی دانشگاه کردستان با بیان اینکه ۸۵ درصد کشت محصولات زراعی کردستان و حتی بخشی از باغات آن دیم است، اظهار داشت: بر اساس تجربه تاریخی، کردستان سالانه بارندگی متوسط بالاتر از کشور را تجربه کرده است اما با تغییر اقلیم دنیا و کشور، واریانس بارش به شدت افزایش یافته است.
حامد قادرزاده با بیان اینکه بیشتر زمین های کردستان شیب دار هستند گفت: به دلیل وابستگی مالی شدید کشاورزان به زمین های کشاورزی و به خاطر شرایط خاص اقتصادی، به اندازه کافی سرمایه‌گذاری لازم برای توسعه بخش کشاورزی از سوی کشاورزان صورت نگرفته است.
وی اضافه کرد: اگر چه جهاد کشاورزی هم تلاش کرده تا به کشاورزان در جهت معرفی الگوی کشت و توسعه سیستم آبیاری کمک کند، اما به دلیل ارزان بودن نسبی قیمت محصولات کشاورزی در مقایسه با صنعت، معدن و خدمات آنگونه که باید کشاورزان نتوانستند به سود سرشاری که منجر به انباشت سود سرمایه شود دست پیدا کنند و به همین دلیل سرمایه گذاری در این بخش انجام نشده است.
دکترای تخصصی اقتصاد کشاورزی افزود: اگر در این راستا گامی برداشته می‌شد و یا برداشته شود، کشاورزان خود سعی در تغییر رویکرد و انبار کردن آب به ویژه آب سبز و آبی اقدام خواهند کرد.
قادرزاده در توضیح آب سبز و آب آبی گفت: آب سبز نوع آبی است که توسط بارش مستقیم به زمین داده می شود و فلسفه کشت پاییزه از سوی کشاورزان استفاده از همین آب است.
وی درباره آبی هم افزود: منظور از این آب آبهای سطحی هستند که بعد از باران در محیط باقی می ماند و کشاورزان برای آبیاری از آن استفاده نکرده‌اند که دلیل آن هم نبود سرمایه کافی برای کشاورزان و نبود امکان نگهداشت آبی در نزدیکی زمین‌های کشاورزی بوده است و به همین دلیل بیشتر آن از دسترس کشاورزان و حتی از استان خارج می شود.
قادرزاده با بیان اینکه یکی از دلایل اصلی بستن سد در استان‌های با وضعیت توپوگرافی کردستان، بهره‌گیری از آب آبی است یادآور شد: از طرف دیگر به دلیل رشد جمعیت در شهرها، بیشتر آب سدها به آب شرب اختصاص یافته و آبی که در اختیار بخش کشاورزی قرار می‌گیرد محدوده کمتری را از نظر فاصله از سد یا آب بند دارد و کسانی که از آن بهره‌مند هستند اکثراً به صورت ناکارآمد (غرقابی) استفاده می کنند.
عضو هیات علمی دانشگاه کردستان اضافه کرد: اگرچه ۹۰ درصد آب های سطحی ها را بخش کشاورزی در بردارد اما واقعیت این است که طبق مطالعات ۷۰ درصد آن در بخش کشاورزی مصرف می شود و بقیه به صورت تبخیر یا پایین رفتن از لایه ها به سمت آبهای زیرزمینی انجام می گیرد و سه تا پنج درصد را هم آب شرب به خود اختصاص می دهد.
قادرزاده تاکید کرد: موضوع حفظ منابع آبی بهره‌وری آب و استفاده از آبهای طبیعی آبی و سبز نیازمند سرمایه‌گذاری با نگاه بلندمدت است اما تا زمانی که الگوی اقتصادی مناسبی بسته به هر منطقه و بر اساس مطالعات معرفی و مورد بهره‌برداری قرار نگیرد به دلیل نوسانات شدید بیش از پیش بارش امکان مدیریت فعالیت های کشاورزی به راحتی میسر نخواهد بود.
دانش اقتصادی راهکار تداوم کشاورزی
عضو هیات علمی دانشگاه کردستان تاکید کرد: برای بهبود این شرایط اساسی‌ترین راهکار شناسایی مزیت هر یک از مناطق و پیروی از مزیت نسبی است.
وی اضافه کرد: سیاست‌های اقتصادی در کشور نیز می‌تواند به تسریع در اجرای چنین سیاست هایی کمک کند و چنانچه سیاست‌های اقتصادی نتواند برای مدتی کشاورزان را در روستا نگهدارد اثر خشکسالی ها به مراتب بیشتر خواهد بود.
قادرزاده گفت: با توجه به جابجایی جمعیت بعد از انقلاب اسلامی از نسبت ۲۵ به ۷۵ به ۲۲ به ۷۸، تغییرات جمعیتی روستا و شهر گویای این مطلب است و حتی در بهترین شرایط بارندگی و عملکرد بالای محصول امکان ایجاد تعادل جمعیتی بین مناطق شهری و روستایی فراهم نمی‌شود.
این دکترای اقتصاد کشاورزی افزود: جابجایی سریع جمعیت از روستا به شهرها به دلیل کاهش متوسط درآمد دریافتی از بخش کشاورزی است و به ناچار رشد جمعیت یا نیرویی فعال جوانان مناطق روستایی به قصد کسب درآمد بیشتر روستا را به سویش از ترک می‌کنند و این قضیه باعث می شود بهره وری بخش کشاورزی به دلیل پیر شدن جمعیت روستا بیش از پیش کاهش یابد.
وی تاکید کرد: چنانچه سیاست ها در جهت معرفی و استقرار فعالیت های مکمل در روستا طراحی و اجرا می‌شد این موضوع باعث کاهش فشار جمعیت به مناطق شهری و نگهداشت جمعیت در مناطق روستایی و کمک به بخش کشاورزی که ماهیت فعالیت فصلی می‌شد که میسر نشد.
قادرزاده افزود: حال می‌توان گفت با توجه به نوسانات موجود و بارش و تغییر اقلیم حاکم در دنیا بهره گیری از متخصصان بخش کشاورزی به طور مستقیم در مدیریت بخش ها و روستاها امری اجتناب‌ناپذیر است و برای مثال وجود دهیاران کار آزموده دارای دانش اقتصاد و مدیریت کشاورزی می‌تواند راهگشای مناسبی برای انتقال دانش مدیریت بحران بهره برداران بخش کشاورزی باشد چرا که تعداد بهره‌برداران به اندازه‌ای زیاد است که نمی‌توان فقط از طریق رسانه‌ها موجبات انتقال دانش مدیریت صحیح مقابله با بحران را فراهم کرد.
وی گفت: تصور کنیم اگر به ازای هر روستای بالای ۲۰ خانوار در استان یک مهندس دارای دانش و تخصص مدیریت اقتصاد کشاورزی عهده دار مدیریت روستا شود آیا امکان افزایش بهره‌وری منابع روستا بیشتر نمی شود؟
وی اضافه کرد: سیاست های جمع آوری آب در مناطق روستایی با تکیه بر حفاظت زیست محیطی یکی از پیشنهادهایی است که به نگهداشت آب و تغذیه آبهای زیرزمینی و استفاده از آب و آبی کمک می کند.
قادرزاده گفت: به عنوان مثال ایجاد گودال هایی در مناطق مناسب می تواند میزان آب مورد نیاز و رطوبت مناسب منطقه را تا حدی تامین کند و لذا لازم است تا زنجیره کارشناسان اقتصادی روستاها را به بخش‌های اقتصاد دولتی و دانشگاه گره بزنیم.
مدیریت سازگاری با خشکسالی
با شناخت درست پدیده خشکسالی و پذیرش آن به عنوان یک واقعیت اقلیمی و گریزناپذیر کشور، می‌توان به این نتیجه رسید که مدیریت سازگاری با این پدیده، شاید ساده‌ترین و کم هزینه‌ترین روش برای مواجهه با آن و کاهش خسارات ناشی از آن باشد.
کردستان یک میلیون و ۲۲۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی شامل ۸۹۶ هزار و ۲۳۵ هکتار اراضی دیم معادل ۸۸ درصد و ۱۲۱ هزار اراضی آبی معادل ۱۲ درصد دارد.
کردستان سه میلیون و ۱۹۹ هزار راس دام سبک و سنگین، ۱۳ میلیون قطعه انواع طیور و ۱۱۶ هزار کندوی زنبور عسل دارد و جمعیت بهره بردار کشاورزی آن ۱۱۵ هزار نفر است که این جامعه سالانه حدود ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار تُن محصولات کشاورزی تولید می کنند که ۳۲۰ هزار تُن از این میزان مربوط به محصولات باغی و باقی مربوط به بخش زراعت است.
عمده محصول زراعی این استان گندم با حدود یک میلیون تُن در سال است و عمده محصول تولیدی باغی نیز توت فرنگی با حدود ۴۸ هزار تُن است.
میزان بارندگی سالانه در شرایط عادی اقلیمی معادل ۴۵۵ میلیمتر و بیشترین میزان بارندگی سالیانه مربوط به شهرهای مریوان و بانه با حدود ۸۰۰ میلیمتر و کمترین میزان بارندگی در شرق استان حدود ۴۰۰ میلیمتر و در قسمت مرکزی یعنی سنندج نزدیک به ۵۰۰ میلی متر است.
