گنبدکاووس – ایرنا – درمان خشکی کامل ۲ تالاب بین‌المللی آلاگل و آجی‌گل و جلوگیری از ابتلای تالاب آلماگل به این شرایط سخت، آرزوی همه دوستداران محیط زیست است که حل آن چاره‌ای جز رهاسازی آب سدهای ساخته شده بر روی اترک، رعایت حقابه این رودخانه، بارش باران و مدیریت مشارکتی با همکاری جوامع محلی ندارد.
به گزارش ایرنا، مجموعه تالاب‌های آلاگل، آلماگل و آجی‌گل در شهرستان مرزی گنبدکاووس در کنار تالاب گمیشان و خلیج گرگان با شرایط بحرانی دست به گریبان هستند به طوری که طبق آخرین اعلام رییس اداره حفاظت محیط زیست گنبدکاووس ۲ تالاب آلاگل و آجی‌گل به طور کامل خشک شدند و تالاب آلماگل در آستانه خشک شدن است و در کنار آن کارشناسان حوزه محیط زیست براین باورند که تالاب اینچه هم به دلیل مداخلات انسانی و فعالیت واحدهای استحصال و فرآوری ید در شرایط فوق بحرانی قرار دارد.
وقوع سیلاب اگر برای هر نقطه‌ای از ایران همراه با خسارت باشد برای مردم ساکن اطراف تالاب‌ها که با خشکسالی شدید دست به گریبان هستند نعمتی بزرگ محسوب می‌شود چرا که ورود هر قطره از رواناب‌های جاری به این ذخیره‌گاه‌های طبیعی با کمک به تداوم زندگی گونه‌های مختلف جانواری و گیاهی آن برابر است.
تالاب‌ها بـه عنوان جـزء اساسی اکوسیسـتم جهانی در پیشگیری یا کاهش شـدت سـیل، تغذیه سـفره آب زیرزمینی و فـراهم‌کردن زیسـتگاه منحصر به‌فرد برای گیاهان و جانوران و دیگر خدمات و ســودمندی‌ها از جملـه حفـظ کیفیـت آب‌هـا، ذخیره سیلاب‌ها و کنترل فرسایش خاک نقـش مهمـی دارند و همچنین از عوامل موثر در حفظ تنـوع چشـم اندازها و راهبردهای حفاظـت منطقه‌ای هستند.
جوامع محلی از این تالاب‌ها در کشاورزی، دامداری، پرورش آبزیان و گردشگری استفاده می‌کنند و یکی از عوامل اصلی سکونتگاه این جوامع در منطقه وجود این تالاب‌هاست.
وجود علف شور، جارو ترکمنی، سلمه سفید، گزشاهی، خارشتر و یوالف و زیست پستاندارانی نظیر روباه معمولی، روباه سردم سیاه (ترکمنی)، گربه دشتی، شغال، گراز، تشی، جردبزرگ، جردلیبی و موش صحرایی و خزندگانی مانند قورباغه مردابی، وزغ سبز، الک پشت برکه‌ای، الک پشت افغانی، انواع مارمولک، کورمار سلیمانی، مارآبی، مارچلیپر، مارآتشی، تیرمار، کفچه‌مار و افعی و انواع ماهی شامل “گاوماهی، سرگنده، پاروا، کلمه، اسبله ماهی، گامبوزیا، فیتوفاک، کپور، آمور، کاراس و سیاه ماهی” و حضور طیف وسیعی از پرندگان آبزی، کنارآبزی و خشکی‌زی از جاذبه‌های تالاب‌های گلستان محسوب می‌شود که این روزها خشکسالی بر ادامه حیات آنها هم تاثیر مستقیم گذاشته است و هر چقدر که سطح خشکی گسترده تر شود به همان نسبت از جمعیت جانوری و گیاهی منطقه هم کاسته خواهد شد.
بر اساس آمار و اطلاعات موجود ۲۵۰ تالاب در کشور وجود دارد که از این میان ۲۶ تالاب با مساحت حدود ۱.۵ میلیون هکتار که آلاگل، آلماگل، آجی‌گل و گمیشان واقع در استان گلستان از جمله آنها محسوب می‌شود عضو کنوانسیون رامسر هستند.
تالاب‌های بین المللی آلاگل با ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار، تالاب آجی‌گل با ۳۲۰ هکتار و تالاب آلماگل با مساحت ۲۰۷ هکتار در نزدیکی مرز ایران و ترکمنستان و در بخش داشلی برون گنبدکاووس واقع شدند و تامین آب آنها از طریق سیلاب‌های فصلی رودخانه مرزی اترک است و تالاب گمیشان هم در زمره تالاب‌های ساحلی – دریایی و به عنوان یک تالاب حاشیه‌ای و بین المللی در جنوب شرقی دریای خزر قرار گرفته که به طور مستقیم تحت تاثیر نوسانات آب دریای خزر قرار دارد.
بر اساس محاسبات صورت گرفته ارزش اکولوژیکی تالاب‌ها حدود ۱۰ برابر بیشتر از جنگل‌ها و ۲۰۰ برابر بیشتر از زمین‌های زراعی است چرا که با توجه به تنوع زیستی زیاد نقش مهمی در کاهش گرمای زمین ایفا می‌کند به عبارتی این حوضه‌های آبی به طور معمول دی اکسیدکربن را توسط گیاهان جذب و آن را تبدیل به مواد آلی می‌کنند و این باعث می‌شود تا گرمایش کره زمین کاهش یابد، همچنین می‌توانند شرایط آب و هوایی را در یک منطقه متعادل کنند و هیدرو اقلیم‌های خاصی را به وجود آورند که موجب بالا رفتن ارزش‌های زیستگاهی یک منطقه می‌شود.
استان گلستان به واسطه برخورداری از زیستگاه‌های آبی متنوع، سکونتگاه مناسبی برای زمستان‌گذرانی پرندگان مهاجر محسوب می‌شود اما به اعتقاد کارشناسان با کاهش بارندگی‌ها و تاثیر آن در افزایش سطح خشکی تالاب‌ها و ذخایر آبی، ورود این پرندگان برای سکونت چند ماهه به زیستگاهای استان کاهش یافته است که مهمترین عامل آن به کم آبی و خشک شدن این ذخایر بر می‌گردد.
خشک شدن ۲ تالاب بین المللی گنبدکاووس
طبق اعلام رییس اداره حفاظت محیط زیست گنبدکاووس، ۲ تالاب بین‌المللی آجی‌گل و آلاگل این شهرستان به سبب کم بارشی سال آبی قبل و جدید و تخصیص نیافتن حق آبه آنها از محل رودخانه اترک و سد شیرین دره به طور کامل خشک شد.
احمد احمدی افزود: درحال حاضر تالاب بین المللی آلماگل این شهرستان فقط در پهنه حدود ۵۰ هکتار آب دارد که آن هم درصورت تداوم کم بارشی و تخصیص نیافتن حق آبه در روزهای آینده خشک خواهد شد.
وی اضافه کرد: امسال در سه جلسه کمیته مدیریت بحران گنبدکاووس به اهمیت تالاب‌های و ضرورت لایروبی کانال های هدایت آب به آنها و اختصاص حق آبه به این پهنه های آبی تاکید گردید اما از حق آبه خبری نشد.
رییس اداره حفاظت محیط زیست گنبدکاووس با اشاره به اجرای طرح مدیریت زیست بوم با نقش پررنگ جوامع محلی از سال ۱۳۹۷ تاکنون در سه تالاب بین المللی شهرستان، گفت: اقدامات خوبی مانند ارائه آموزش فواید و نقش تالاب‌ها و ضرورت حفاظت از آنها به جوامع محلی، دانش آموزان و معلمان، کشاورزان، دامداران، شکارچیان و صیادان ارائه و همچنین برای توانمندسازی مردم محلی دوره‌های مهارتی مانند سوزن دوزی در روستاهای تنگلی و اوخی تپه و شهر اینچه برون برگزار شد.
احمدی مهمترین عوامل طبیعی شکل‌گیری وضعیت فعلی برای تالاب‌های گنبدکاووس را نباریدن باران و کاهش نزولات جوی دانست و افزود: سدسازی در بالادست نمی‌گذارد آبی در رودخانه اترک جریان پیدا کند و برداشت غیرمجاز آب توسط کشاورزان و آبزی‌پروران و همچنین عدم تخصیص حق آبه از جمله عوامل انسانی موثر در خشکسالی این تالاب‌ها به‌حساب می‌آید.
وی رهاسازی آب از سدهای ساخته شده بر روی رودخانه اترک و رعایت تخصیص حق آبه در زمان وقوع سیلاب را در کنار افزایش آگاهی مردم در پرهیز از برداشت و تخریب این ذخیره‌گاه‌های اکولوژیکی را از مهمترین راهکارهای مقابله با بحران حاکم بر تالاب‌های استان برشمرد.
سرچشمه رودخانه اترک از استان خراسان رضوی است و سد بزرگی در مسیر آن به نام شیرین دره در خراسان شمالی احداث شده که بخش قابل توجهی از آب ورودی این رودخانه را ذخیره می‌کند و رهاسازی آب از این سد نیازمند پیگیری مسوولان در سطح ملی و استانی است.
وضعیت بحرانی تالاب‌های بین المللی گلستان از لحاظ آبی
محمد قلی‌زاده عضو هیات علمی دانشگاه گنبدکاووس در گفت و گو با خبرنگار ایرنا بیان کرد: سه تالاب بین المللی آلاگل، آلماگل و آجی گل استان گلستان به دلیل مناسب نبودن بارش‌ها و سیلاب‌های فصلی سالهای اخیر از لحاظ آبی وضعیت خوبی ندارند.
وی افزود: کاهش ژرفای آب و خشکیدن بخش‌های وسیعی از پهنه این زیستگاه‌های ارزشمند به موضوعی تکراری و رنج آور تبدیل شده و دیگر رودخانه‌ها رمق و توانی برای احیای تالاب‌ها ندارند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: این تالاب‌ها یکبار در لیست مونترو (لیست سرخی که تالاب‌های در خطر خشک شدن در آن جای می‌گیرند) قرار گرفتند که با برنامه مدیریت منابع آبی و برگشت آب به بستر و بازدید کارشناسان کنوانسیون رامسر از این لیست خارج شدند.
قلی‌زاده افزود: گرمای کم سابقه سالهای گذشته، کاهش شدید منابع آبی و زیرزمینی در نتیجه تبخیر و یا استفاده بی‌رویه برای مصارف کشاورزی و آشامیدنی، گلستان را در معرض تنش آبی شدید قرار داده که تالاب‌ها نیز از آسیب‌های آن در امان نبودند، بنابراین به توجه بیشتری نیاز دارند تا در شرایط پایدارتری باقی بمانند.
اقدامات فرهنگی به ویژه در سطوح ابتدایی لازمه نجات تالاب‌ها
به اعتقادی وی، ایجاد مناطق حفاظتی جدید و ارتقای سطح حفاظتی مناطق موجود توسط اداره کل حفاظت محیط زیست گلستان به‌ویژه در ارتباط با تالاب‌ها کمک شایانی به حفظ این منابع و تنوع زیستی آنها می‌کند در کنار آن می‌طلبد از برداشت بی رویه از تالاب‌ها برای فعالیت‌های کشاورزی و حفر چاه در حریم آنها جلوگیری کرد و همچنین اقدامات فرهنگی به ویژه از سطوح ابتدایی برای نجات تالاب‌ها ضروری است.
قلی‌زاده افزود: شتاب و حرکت به سوی تولید بیشتر و اشتغال‌زایی بدون انجام ارزیابی‌های زیست محیطی و برآورد اثرات زیست محیطی و اجرای کارهایی در مقیاس کوچکتر، باعث احداث و ایجاد کارگاه‌هایی شده که در دراز مدت می‌تواند منطقه را دچار معضلات بوم‌شناختی و زیست محیطی کند.
وی تاکید کرد: مدیریت تعداد چاه‌ها در اطراف حوزه آبخیز (احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی)، تدوین الگوی کشت مناسب برای تعیین نظام توزیع محصولات کشاورزی با در نظر گرفتن مزیت‌های نسبی هر منطقه است و استعدادسنجی اراضی هم می‌تواند به احیای دوباره تالاب‌های بین المللی گلستان کمک کند.
این استاد دانشگاه گفت: در شرایطی که تالاب‌های گلستان در وضعیت بیم و امید قرار دارند و سرانجام آنها به بارندگی و رفتارهای انسان‌ها در بخش مردمی و مدیریتی بستگی دارد به نظر می‌رسد توجه بیشتر به اجرای برنامه زیست‌بوم مدیریت تالاب‌ها می‌تواند به احیای آنها کمک کرده و نابودی و خشکی آنها را به تعویق بیندازد.
تاثیر بسزای عوامل انسانی در شکل‌گیری وضعیت فعلی تالاب‌های گلستان
محمد فرهنگی استاد دانشگاه گنبدکاووس معتقد است: تالاب‌های استان وضعیت خوبی ندارد که مهمترین دلیل آب نبود آب است و ادامه این روند باعث مرگ و نابودی کامل این ذخیره‌گاه‌های با ارزش اکولوژیکی حدود ۱۰ برابر بیشتر از جنگل‌ها و ۲۰۰ برابر بیشتر از زمین‌های زراعی، خواهد شد.
وی گفت: تالاب‌ها از نظر تنوع زیستی بسیار با اهمیت و ارزشمند هستند اما نبود آشنایی مدیران نسبت به اهمیت این ذخیره‌گاه‌های زیستی و نبود دستورالعمل‌های شفاف و ضوابط مشخص برای مدیریت، باعث بروز صدمات زیادی به حیات موجودات و زیستمندان تالاب‌ها شده است.
وی افزود: حیات تالاب‌های بین المللی گلستان نقش مهمی در جذب توریسم، تجمع و حفظ رسوبات، جلوگیری از نفوذ آب شور در منطقه گنبدکاووس و حفاظت از تنوع زیستی دارد اما عوامل انسانی در کنار عوامل طبیعی زمینه را برای تخریب روز افزون آنها فراهم کرده است.
این استاد دانشگاه تاکید کرد: تبدیل تالاب‌ها به زمین‌های کشاورزی، ورود فاضلاب‌های شهری، کشاورزی و صنعتی به تالاب‌ها، ورود انواع سموم کشاورزی، برداشت مواد توربی از تالاب‌ها، استفاده مکرر اقتصادی نظیر استخراج نمک، مواد معدنی و پرورش آبزیان، تغییر مسیر آبراهه‌ها که با پمپاژ آب‌های زیرزمینی نواحی مجاور ایجاد شد، کنترل آب رودخانه‌ها، تبدیل اراضی حاشیه به مرتع، زهکشی‌های کشاورزی از اراضی بالادستی و تغییرات ناشی از آن در خواص فیزیکی و شیمیایی آب، از بین بردن پوشش گیاهی برای مصارف محلی، چرای بی رویه دام و تصرف غیرمجاز اراضی از مهمترین عوامل انسانی تهدید کننده تالاب‌های استان است.
نبود آگاهی عمومی در ارتباط با جایگاه تالاب‌ها
فرهنگی همچنین عدم ارتقای آگاهی‌های عمومی در ارتباط با تالاب‌های بین المللی و دانش زیست محیطی جوامع محلی حاشیه تالاب، شکار و صید غیرمجاز، توسعه بی ضابطه آبزی پروری، عدم اختصاص حق آبه مورد نیاز تالاب‌ها و از بین رفتن فرصت‌های پژوهش و مطالعه در این حوزه را از دیگر عوامل انسانی و ورود رسوبات به تالاب‌ها، تشدید فرسایش خاک و تغییرات آب و هوایی ناشی از کاهش بارندگی‌ها را از عوامل طبیعی تهدید تالاب‌های استان برشمرد.
وی ادامه داد: تغییرات آب و هوایی باعث کاهش وسعت زیستگاه‌های حیات وحش، کیفیت زیستگاه و تغییر در چرخه‌های اکولوژیکی، کاهش مهاجرت پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی و افزایش آفت و بیماری‌ها و شکل گیری پدیده ریزگردها می‌شود.
این استاد دانشگاه پدیده ریزگردها را نتیجه خشک شدن تالاب‌ها دانست و اضافه کرد: کاهش نور دریافتی گیاهان و کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی، اخلال در تنفس انسان و سایر جانوران و افزایش هزینه‌های سلامت عمومی، تاثیر منفی بر اکوسیستم‌ها مرتعی و جنگلی مناطق حاشیه و مهاجرت و تعطیلی صنایع از جمله آسیب‌های ناشی از ریزگردهاست.
فرهنگی گفت: کاهش مهاجرت پرندگان از دیگر دلایل کاهش کیفیت زیستگاهی تالاب‌ها و افزایش آفت‌ها و بیماری‌ها مثل هجوم ملخ‌ها که در چند سال اخیر بیش از پیش دامن گیر منطقه شده، محسوب می‌شود به طوری که طبق مطالعات جمعیت پرندگان مهاجر تالاب‌ها در ۱۰ سال اخیر کاهش یافته است.
احیای تالاب‌ها موثر در پیشگیری از پدیده گرد و غبار
مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان، گرد و غبار را یکی از چالش‌های اصلی زیست محیطی گلستان دانست و با تاکید بر تاثیر خشک شدن تالاب‌ها در شکل‌گیری این پدیده، بیان کرد: باید تالاب‌ها را حفظ و احیا کنیم چراکه تاثیر مستقیمی بر پیشگیری و مدیریت گرد و غبار دارند.
محمدرضا کنعانی منشا پدیده گرد و غبار در گلستان را داخلی و خارجی برشمرد و اظهار کرد: منشا خارجی این پدیده در شمال شرق کشور صحرای قره قوم ترکمنستان است که بخش عمده گرد و غبار استان متاثر از آن است.
وی ادامه داد: پهنه‌های تحت تاثیر فرسایش بادی، کانون داخلی شکل‌گیری پدیده گرد و غبار هستند که ۳ هزار هکتار از شهرستان گمیشان که تالاب بین المللی گمیشان را هم شامل می‌شود از جمله محدوده‌های با شدت غبارخیزی است و در گنبدکاووس هم به دلیل همجواری با تالاب‌های بین المللی کانون گرد و غبار وجود دارد.
کاهش بارندگی‌ها تشدید خشکسالی تالاب‌ها
حداقل حجم آب تالاب‌های بین المللی گنبدکاووس با عمق ۲ تا چهار متر و در شرایط عادی و بارش‌های مناسب بین ۸۰ تا ۸۵ میلیون مترمکعب است اما به سبب کم بارشی و خشکسالی در چند سال اخیر با بحران کم آبی مواجه شدند.
رییس اداره هواشناسی گنبدکاووس گفت: از ابتدای سال آبی جاری یعنی از اول مهر تاکنون مجموع بارش ها در این شهرستان ۹۰ میلی‌متر بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۴۱ درصد و نسبت به دوره بلند مدت ۲۵ ساله ۵۰ درصد کاهش داشته است.
منصور فرشاد افزود: درسال آبی جاری در مناطق شمالی گنبدکاووس نیز در مجموع ۶۱ میلی‌متر باران بارید که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل ۱۵ درصد و نسبت به دوره بلند مدت ۳۹ درصد کاهش داشته است.
خشک شدن و نابودی تک تک تالاب‌ها، این ذخیره‌گاه‌های اکولوژیکی را به منشا ریزگردها تبدیل کرده و گرد و غبار ناشی از آنها در حال رسیدن به سطح وسعی از شهرها از جمله گنبدکاووس است لذا به اعتقاد کارشناسان در کنار امیدواری برای بهبود شرایط بارندگی و وقوع سیلاب و تخصیص به موقع حق آبه، می‌طلبد جلوی فعالیت بیش از پیش عوامل انسانی مخرب با اجرای صحیح قوانین و توسعه فعالیت‌های آموزشی برای تقویت فرهنگ حفاظت از تالاب‌ها گرفته شود.
