حالا هفتمین اردیبهشتی است که ناشران فارسی‌زبانِ خارج از ایران، هم‌زمان با «نمایشگاه کتاب تهران»، کتاب‌های ممنوع در آن شهر و نمایشگاه را شهر به شهر به دوش می‌کشند و به دست مخاطبان می‌رسانند. «نمایشگاه کتابِ تهرانِ بدون سانسور» که در سال ۱۳۹۵ با مشارکت هشت ناشر در لندن برپا شد، امسال در سفری ۳۳ روزه با حضور ۲۵ ناشر در ۲۰ شهر اروپا و آمریکای شمالی برگزار میشود. امسال اما با همه‌ی آن هفت سال گذشته متفاوت است زیرا جنبش «زن، زندگی، آزادی»، بازار نشر در خارج از ایران را هم زیر و رو کرده است.
«زمانی که مردم پیوسته رویدادهای سیاسی را پی‌گیری می‌کنند یا می‌کوشند به نوعی با اطلاع از اتفاقات بر رویدادها تأثیر بگذارند یا حتی فقط آنها را رصد کنند، کمتر فرصت مطالعه‌ی کتاب پیدا خواهند کرد و مطالعات عمدتاً متمرکز بر خواندن متن‌های کوتاه و خبرهای سیاسی است». حمید مهدی‌پور، مدیر انتشارات فروغ در کلن، این وضعیت را علت رکود کوتاه‌مدت بازار نشر در تابستان و پاییز سال گذشته می‌داند. او اما اضافه می‌کند که از این رکود موقت شکایتی ندارد و حتی آن را «دلپذیر» می‌داند، زیرا به عقیده‌ی او این «خواست تحول بزرگ اجتماعی-سیاسی» در ایران به نوعی نتیجه‌ی تلاش‌هایی است که طی سالیان دراز از سوی ناشران و نویسندگان پی گرفته شده است.
دیگر ناشران نیز تجربه‌های مشابهی از یک دوره‌ی رکود و حتی توقف کار در سال گذشته داشته‌اند. آزاده پارساپور، مدیر نشر نوگام در لندن، میگوید که در سه‌چهار ماه اول جنبش «زن، زندگی، آزادی»، فعالیت‌هایشان در زمینه‌ی نشر و فروش کتاب تقریباً به صفر رسیده بود: «بسیاری از اعضای تحریریه‌ی نوگام، چه آنها که در داخل ایران بودند و چه همکاران خارج از کشور، بر همراهی با این جنبش متمرکز شده بودند. حتی یکی دو نفر از دوستان ما در ایران در اعتراضات بازداشت شده بودند. در خارج از کشور تلاش می‌کردیم که به‌خصوص به رسانه‌های محلی کمک کنیم، و بسیاری از دوستان در کشورهای مختلف به ترجمه و انتقال اخبار به زبان‌های دیگر پرداختند. حمایت از خانواده‌های کشته‌شدگان و بازداشت‌شدگان نیز در همین بازه‌ی زمانی آغاز شد که همچنان ادامه دارد. تقریباً غیرممکن بود که به کار نشر کتاب بپردازیم. اولویتمان این نبود، هرچند می‌دانستیم که کار متوقف نخواهد شد.»
«زن، زندگی، آزادی» و مسیرهای تازه برای ناشران
اما برخی ناشران همین فضای ملتهب را به فرصتی برای دامن زدن به بحث و گفتگو و نوشتن درباره‌ی وضعیت کنونی جامعه‌ی ایران و اعتراضات خیابانی تبدیل کردند. نشر ناکجا در پاریس، یکی از ناشرانی بود که در کنار همه‌ی فعالیت‌های پیشینش، از یک سو انتشار «دفترهای پیشاسقوط» را آغاز کرد و از سوی دیگر نشست‌های هفتگیِ شنبه‌ها را به بحث و گفتگو درباره‌ی آنچه در خیابان‌های ایران می‌گذشت اختصاص داد.
ناشرانی همچون نوگام نیز از این رکود موقت برای بازنگری و مرور برنامه‌های همیشگی و درانداختن طرحی نو استفاده کردند. آزاده پارساپور میگوید در چندماهی که کار تقریباً متوقف شد پیام‌های بسیاری از ایران گرفته بود. پیام‌هایی از نسل جوان‌تر نویسندگان که می‌گفتند: «بسیاری از افراد دیگر حاضر نیستند که با دستگاه سانسور و ارشاد همکاری کنند و ناشران خارج از کشور باید بیش از پیش به فکر راهکارهای تازه‌ای باشند. اگر شما هم بنشینید و نگاه کنید و کار را متوقف کنید اتفاقاً به ضرر جامعه‌ی ادبی ایران است.»
در نتیجه‌ی همین ارتباطات بود که نشر نوگام با سابقه‌ی ۱۰ سال فعالیت در لندن، از فروردین امسال همکاری با «انجمن ادبی‌هنری حیرت» در شیراز را آغاز کرد. قرار بر این است که نوگام از این پس برای حمایت از نوقلمان و همین‌طور نویسندگان نوگرا و تجربه‌گرایی که نه تنها تحت فشار سانسور حکومتی هستند بلکه گاه سانسور بازار هم بر آنها تحمیل میشود، کتاب‌های برگزیده‌ی این انجمن را در خارج از کشور منتشر کند.
نوگام همچنین در واکنش به تغییرات حاصل از خیزش «زن، زندگی، آزادی»، مسیر انتشاراتش را نیز کمی تغییر داده است. آزاده پارساپور توضیح می‌دهد: «معمولاً آمار کتاب‌های دریافتیِ ما در حوزه‌ی ادبیات داستانی همیشه بر ژانرهای دیگر غالب بوده و اکثراً نوگام را به‌عنوان ناشر آثار داستانی می‌شناسند. در شش ماه گذشته، کتاب‌فروشی‌های زیادی در ایران آمار می‌دادند که مطالعه‌ی کتاب‌های غیرداستانیِ سیاسی-اجتماعی-تاریخی افزایش چشمگیری داشته. ما هم در پاسخ به این نیاز، پروژه‌های پژوهشی متعددی را در زمینه‌های مختلف آغاز کردیم. اولین کتاب ما روابط عاشقانه‌ی ایرانیان در عصر دیجیتال است که مجموعه‌مقالاتی است از جامعه‌شناسان، قوم‌شناسان و پژوهشگران حوزه‌ی فمینیسم، به ویراستاری ژانت آفاری و جزیلین فاوست. کتاب دیگری که قراردادش روز اول فروردین ۱۴۰۲ با انتشارات دانشگاه آکسفورد بسته شد، کتاب سکسوالیته؛ مقدمه‌ی مختصر و مفید نوشته‌ی ورونیک موتیه با ترجمه‌ی اشکان بحرانی است که تابستان امسال منتشر خواهد شد.»
نگاه بلندمدت به تغییرات پایدار
بسیاری از افراد دیگر حاضر نیستند که با دستگاه سانسور و ارشاد همکاری کنند و ناشران خارج از کشور باید بیش از پیش به فکر راهکارهای تازه‌ای باشند.
شیوه‌ی فعالیتِ نشر فروغ که از ابتدا کارش را بر انتشار آثار پژوهشی، فلسفی، تاریخی و سیاسی بنا نهاده و عمدتاً تألیفات خارج از ایران را منتشر می‌کند، به طور چشمگیری تغییر نکرده است. اما از آنجا که «تأثیر پایدارتر این جنبش را رویکرد وسیع‌تر جوانان برای آگاهی از تاریخ، مسائل اجتماعی و سیاست و اندیشه در ایران» می‌داند، کوشیده تا کتاب‌هایی در رابطه با موضوعاتی که این روزها جامعه‌ی ایران با آنها درگیر است منتشر کند. کتاب‌هایی همچون خشونت علیه زنان از منیژه مغیثی، ایرانیت، ملیت، قومیت از اصغر شیرازی، و نقش بازدارنده‌ی عرفان در رشد اندیشه در ایران از محمود فلکی.
حمید مهدی‌پور با اشاره به اینکه در این دوران فقط دو کتاب از نویسندگان داخل ایران منتشر کرده است، میگوید: «کتاب‌های مهمی توسط مترجمان ارزنده ترجمه می‌شوند و در حوزه‌ی ادبیات داستانی و کتاب‌های کودکان هم کتاب‌های خوبی نوشته میشود. اما در زمینه‌هایی که ما به آن می‌پردازیم اوضاع متفاوت است. در سالهای اخیر ما تولید ایده‌ی فکری و اندیشه‌ای چشمگیری در ایران نداشته‌ایم و در این زمینه‌ها پیشنهاد قابل توجهی از داخل کشور دریافت نکرده‌ایم.» شاید علت اصلیِ این امر، سرکوب و تهدیدی باشد که سایه‌‌اش بر سر نویسندگان داخل ایران، به‌ویژه در حوزه‌های نظری و سیاسی، سنگینی می‌کند و انتشار تحقیقاتشان را تقریباً ناممکن می‌سازد.
انتشاراتِ ایران‌آکادمیا، که انتشاراتی علمی-پژوهشی در حوزه‌ی علوم انسانی و اجتماعی است، رویه‌ای همچون انتشارات فروغ داشته است. علیرضا کاظمی، مدیر ایران آکادمیا، میگوید: «ما یک نهاد دانشگاهی هستیم و تمرکز ما بر واکنش یا پرداختن به وقایع روز نیست. اما از آنها نیز غافل نیستیم و بیشتر نگاه بلندمدت داریم و به تناسب آن، به امکانات آموزشی فکر می‌کنیم که تسهیل انتشار کتاب‌ها و ژورنال‌ها بخشی از آن است.» ایران‌آکادمیا سال گذشته و هم‌زمان با شروع اعتراضات در ایران کتاب‌های نیروی خشونت‌پرهیزی اثر جودیت باتلر، رخداد، اثر ژیژک و مجموعه کتاب‌های کردستان؛ نگاهی از درون را منتشر کرد.
کتاب‌های دیجیتال و نشست‌های آنلاین، تبری برای شکستن دیوار سانسور
علیرضا کاظمی میگوید که نسخه‌ی رایگان تمامی کتاب‌هایشان به صورت دیجیتال در اختیار مخاطبان، به‌ویژه مخاطبان داخل ایران، گذاشته شده است. ارائه‌ی نسخه‌ی دیجیتال تمامی کتاب‌های ناشران دیاسپورا یکی از ایده‌هایی است که از چند سال قبل مطرح شده و چنانکه حمید مهدی‌پور میگوید، نشر فروغ در صدد راه‌اندازی اپلیکیشنی است که کتاب‌های ناشران خارج از ایران را به صورت دیجیتال و صوتی در اختیار فارسی‌زبانان سراسر دنیا بگذارد.
ایجاد پل‌های ارتباطی بین فارسی‌زبانانی که بخشی از آنها پشت دیوارهای سانسور جمهوری اسلامی مانده‌اند و بخشی دیگر در گوشه‌وکنار دنیا پراکنده‌اند، یکی از دغدغه‌های مهم ناشرانی است که در هفت سال گذشته شهر به شهر، کتاب‌هایشان را به دوش کشیده‌اند. همه‌گیری کرونا و برگزاری مجازیِ پنجمین دوره‌ی نمایشگاه کتاب بدون سانسور، نقطه‌ی عطفی برای دور زدن فاصله‌های جغرافیایی بود. آزاده پارساپور میگوید ضبط برنامه‌های معرفی و نقد کتاب در نمایشگاه که ارمغان دوره‌ی کرونا است، حالا به نوعی سنت تبدیل شده و مخاطبان از سراسر دنیا می‌توانند در این نشست‌ها شرکت کنند.
گردهمایی سالانه یا نهادی مدنی؟
مدیر نوگام میگوید که علاوه بر استقبال مجازی، در شهرهای محل برگزاری نمایشگاه نیز مهاجران ایرانی و افغانستانی علاقه‌ی بیشتری به برنامه‌های نمایشگاه نشان می‌دهند. به گفته‌ی او امسال برای اولین بار، از شهرهای مختلف با ناشران تماس می‌گرفتند و پیگیر بودند که نمایشگاه در شهرشان در چه مکان و زمانی برگزار میشود.
به‌رغم استقبال ناشران و مخاطبان از نمایشگاه کتاب بدون سانسور، انتقاداتی درباره‌ی شیوه‌ی سازمان‌دهی و پیشبرد برنامه‌های آن مطرح شده است. منتقدان این نمایشگاه را چیزی بیش از نوعی گردهماییِ سالانه می‌دانند و خواهان تأسیس نهادی از دل این سنت فرهنگی هستند.
علیرضا کاظمی، مدیر انتشارات ایران آکادمیا با تأکید بر غنیمت بودن برپاییِ این نمایشگاه و فضای گفتگویی که در پی آن ایجاد میشود، میگوید: «اینکه خودِ این نمایشگاه یا در واقع ناشران شرکت‌کننده در آن چقدر جدی و با نگاهی بلندمدت به این اتفاق نگاه می‌کنند، جای بحث دارد.» او میگوید که سمت و سوی برنامه‌های نمایشگاه در جهت پایدار شدن و جمعی‌شدن و نهادسازی نبوده است: «اتفاقی است که یک بار در سال با یک پیام ایمیلی شروع میشود، تا حدی برای برپاییِ بازار کتاب هماهنگ میشود و بس.»
او ایجاد یک انجمن با اساس‌نامه‌ا‌ی مشخص را تضمینی برای پیشبرد دموکراتیک چنین فعالیتی می‌داند و میگوید: «هر بار به مجرد طرح ضرورت این موضوع، بخشی به طور آشکار یا غیرآشکار از آن استقبال نمی‌کنند، مانع از گسترده شدن بحث به طور جمعی می‌شوند و به دلایلی سازوکار فعلیِ هیئتی را ترجیح می‌دهند.»
«هفتمین نمایشگاه کتاب تهران بدون سانسور»، با همه‌ی پستی‌ها و بلندی‌های پیش رو، امسال نیز از چهارم ماه مه آغاز به کار کرده و تا ششم ژوئن در شهرهای مختلف اروپا و آمریکای شمالی برپا خواهد بود. به گفته‌ی مدیر نشر نوگام: «درست است که این نمایشگاه از نظر اندازه یا تعداد کتاب‌ها و ناشران با نمایشگاه تهران قابل مقایسه نیست اما یکی از موفق‌ترین برنامه‌های گروهی است که خارج از ایران برگزار میشود. ده‌ها نفر داوطلبانه روزها و هفته‌ها در دو قاره برای این نمایشگاه تدارک می‌بینند و کتاب‌های ممنوع در نمایشگاه تهران راهشان را پیدا می‌کنند و به خواننده‌ی آزاداندیش می‌رسند.»
