سپاه ولی امر، یگان ویژه برای حفاظت چندلایه‌ای از علی خامنه‌ای و بیت او است که طبق گزارش‌ها از دست‌کم از ۱۲ هزارنفر تشکیل شده و در اطراف تهران نیز پایگاه دارد. درباره سپاه ولی امر چه میدانیم؟ یادداشتی از یوحنا نجدی.درباره نحوه حفاظت از علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی و خانواده و بیت او اطلاعات چندانی در دست نیست؛ با این حال، در تصاویری که از خامنه‌ای منتشر میشود همواره افرادی که به نظر محافظان شخصی او هستند، دیده می‌شوند که در فاصله کمی از او مستقر هستند؛ آنها تنها یکی از لایه‌های سپاه موسوم به “حفاظت ولی امر” به شمار می‌روند که پس از طی‌کردن گزینش‌های ویژه و پیچیده‌تر و به‌شرط جان‌فدایی برای خامنه‌ای در صورت بروز اقدام تروریستی، به عضویت این سپاه درآمده‌اند؛ محافظانی که در مواردی محدود برای تامین امنیت یا نجات جان خامنه‌ای، اجازه لمس او را دارند.
جست‌وجویی در وبسایت‌های نهادهای امنیتی و فعالان بسیجی حاکی از آن است که مقر اصلی سپاه حفاظت ولی امر شامل نیروهای پشتیبانی و امکانات تجهیزاتی از اسفندماه سال ۱۳۸۶ در خیابان نجات‌اللهی تهران واقع شده است. طبق گزارش‌ها این سپاه پیش از آن در مجموعه حفاظتی مرتضی مطهری در پاستور مستقر بود. دلیل این جابه‌جایی چندان مشخص نیست اما احتمالا بی‌ربط به تحولات سیاسی و احتمال بروز خیزش‌های اعتراضی در تهران نیست.
سپاه ولی امر البته در شماری از شهرهای اطراف تهران نیز پایگاه‌هایی دارد. پایگاه‌های خبری نزدیک به فعالان بسیجی نوشته‌اند که این سپاه برای نمونه در کرج، ورامین و بویین‌زهرا پایگاه‌هایی دارد که در مواقع اضطراری و یا برای آموزش نیروها مورد استفاده قرار می‌گیرند.
اغلب گزارش‌ها در خصوص سپاه ولی امر شمار نیروهای این سپاه را حدود ۱۲ هزارنفر برآورد کردهاند؛ با این حال، دور از انتظار نیست که در پی مشکلات امنیتی پرشمار در جمهوری اسلامی طی سال‌های اخیر، شمار نیروهای این سپاه افزایش یافته باشد.
شکل‌گیری سپاه “حفاظت ولی امر” با آغاز رهبری علی خامنه‌ای
محافظت از رهبر جمهوری اسلامی و بیت او البته عمری به درازای عمر این حکومت دارد. در زمان اقامت روح‌الله خمینی در قم، ابتدا کمیته انقلاب و سپس شماری از سپاهیان حفاظت از او را عهده‌دار شدند. با استقرار خمینی در جماران اما علاوه بر سپاه، شماری از افراد معتمد خمینی و فرزندش احمد، مسئولیت حفاظت از رهبر وقت جمهوری اسلامی و بیت او را برعهده گرفتند؛ نقش اول را به هرحال، احمد خمینی ایفا می‌کرد.
با این حال، خاطرات، گزارش‌ها و نقل قول‌ها حاکی از آن است که حفاظت از روح‌الله خمینی و جماران تا حدود زیادی به صورت سنتی و نه توسط گروهی چندان عریض و طویل انجام می‌گرفت.
علی خامنه‌ای اما پس از رسیدن به مقام رهبری جمهوری اسلامی دست به تغییرات گسترده‌ای در سپاه و نیروهای تامین حفاظت از رهبری زد؛ مهمتر از همه اینکه “سپاه ولی امر” را از دل “سپاه حفاظت انصارالمهدی” بیرون کشید و به این ترتیب، انصارالمهدی بر حفاظت از مقام‌های سیاسی، نظامی و امنیتی متمرکز شد و سپاه ولی امر هم با هدف انحصاری تامین امنیت خامنه‌ای و بیت او شکل گرفت.
در زمان رهبری علی خامنه‌ای، نخستین بار در جریان اعتراض‌های دانشجویی سال ۱۳۷۸ موضوع حمله احتمالی برخی معترضان به بیت رهبری مطرح شد؛ سعید حجاریان، عضو وقت شورای شهر تهران می‌گوید: «وقتی دانشجوها از کوی دانشگاه بیرون آمدند، بین میدان ولیعصر بودند تا حرکت کنند به سوی خیابان آذربایجان؛ من در آن هنگام دفتر آقای [محمد] خاتمی بودم و به خاطر این کار رفته بودم که آقای [رحیم] صفوی (فرمانده سابق سپاه) زنگ زد به آقای [محمدعلی] ابطحی (رئیس دفتر وقت رئیس‌جمهور) و گفت که خط قرمز ما خیابان جمهوری است، هر کسی از این خیابان پایین‌تر بیاید، می‌زنیم.»
از زمان آغاز رهبری خامنه‌ای در سال ۱۳۶۸ تا کنون هیچ گزارش رسمی درباره سوءقصد به جان خامنه‌ای و یا اقدامی علیه بیت او منتشر نشده است.
رهبران سپاه ولی امر؛ از دیروز تا امروز
از محمد صادق صالحی‌منش به عنوان نخستین فرمانده سپاه حفاظت ولی امر یاد میشود که از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲ عهده‌دار این سمت بود. رسانه‌های نزدیک به سپاه و نهادهای امنیتی ادعا می‌کنند که او در “تاسیس” سپاه ولی امر هم نقش پررنگی ایفا کرده بود. صالحی‌منش پس از این سمت به وزارت اطلاعات در دولت علی اکبر هاشمی رفسنجانی رفت. او بعدها در دولت حسن روحانی استاندار قم شد.
از مصطفی متولیان نیز به عنوان دیگر فرمانده سپاه ولی امر یاد میشود؛ چهره‌ای کمتر شناخته‌شده که گهگاه در برخی نشست‌های بسیجیان حضور می‌یابد و از ضرورت حمایت بیشتر از گروه‌های شبه‌نظامی تحت حمایت جمهوری اسلامی در منطقه سخن می‌گوید.
از سال ۱۳۷۹ و به مدت ده سال، محمدحسین زیبایی‌نژاد معروف به حسین نجات، فرمانده سپاه ولی امر شد. به نوشته رسانه‌های دولتی در ایران، نجات از سال ۱۳۶۰ به عضویت سپاه پاسداران درآمد و پیش از فرماندهی سپاه ولی امر، فرمانده قرارگاه ثارالله بود؛ او در این سمت نقش پررنگی در سرکوب خیزش دانشجویی تیرماه سال ۱۳۷۸ ایفا کرد؛ منابع حقوق بشری همچنین از نجات به عنوان یکی از فرماندهان ارشد سپاه در سرکوب اعتراض‌ها به نتایج انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ (جنبش سبز) یاد کردهاند؛ نام حسین نجات در فهرست تحریم‌های حقوق بشری آمریکا دیده میشود.
حسین نجات به سبب ده‌سال فرماندهی سپاه ولی امر، از جمله چهره‌های امنیتی مورد اعتماد شخص علی خامنه‌ای و فرزندش، مجتبی خامنه‌ای به شمار می‌رود.
بیشتر بخوانید: درباره مجتبی خامنه‌ای چه میدانیم؟
در سال ۱۳۸۹ ابراهیم جباری به فرماندهی سپاه ولی امر رسید؛ جباری، متولد تهران در خانواده‌ای با اصالت زنجانی، پیش از آن در سمت‌های مختلفی همچون فرماندهی سپاه قم و قزوین و جانشینی فرماندهی سپاه تهران حضور داشت. رسانه‌های امنیتی اغلب از “مدیریت صحنه” جباری در سرکوب اعتراض‌های سال ۱۳۸۸ ستایش می‌کنند. او تا تیرماه سال ۱۴۰۱ به مدت ۱۲ سال فرمانده سپاه ولی امر بود و به همین سبب، رسانه‌های دولتی در ایران از ابراهیم جباری به عنوان رکورددار فرماندهی این سپاه یاد می‌کنند.
پایان کار جباری در مقام فرماندهی سپاه ولی امر اما در پی تغییر و تحول مهمی در ساختار امنیتی سپاه پاسداران صورت گرفت. تیرماه سال ۱۴۰۱ حسین طائب از سمت ریاست سازمان اطلاعات سپاه برکنار شد و به فاصله کوتاهی نیز سپاه از تغییر فرمانده سپاه ولی امر خبر داد. جباری و طائب در سرکوب جنبش سبز همکاری تنگاتنگی با یکدیگر داشتند.
برکناری این دو چهره امنیتی از مقام‌هایشان به بحث‌های پردامنه‌ای درباره ارتباط این تغییرات با نفوذ سازمان‌های جاسوسی خارجی در جمهوری اسلامی دامن زد. تحلیلگران اغلب به سخنان علی یونسی، وزیر پیشین اطلاعات اشاره کردند که تیرماه سال ۱۴۰۰ گفته بود، “نفوذ سازمان اطلاعات اسرائیل در ایران به‌حدی عمیق است که “همه مسئولان جمهوری اسلامی باید نگران جان خود باشند”.
پس از برکناری ابراهیم جباری تا کنون حسن مشروعی‌فر فرماندهی سپاه حفاظت ولی امر را برعهده دارد؛ درباره او اطلاعات چندانی در دست نیست؛ برخی منابع ادعا کردهاند که مشروعی‌فر تا پیش از این سمت، اغلب با نام مستعار و بدون انتشار تصویر، در رسانه‌ها و برخی محافل حضور می‌یافت.
لایه‌های مختلف حفاظت از خامنه‌ای و بیت او
بررسی اطلاعات، گزارش‌ها و البته خاطرات برخی مقام‌های امنیتی جمهوری اسلامی گویای آن است که نیروهای سپاه ولی امر برای محاظفت از بیت، به لایه‌های مختلفی طبقه‌بندی شده‌اند. این لایه‌ها مشخصا برای چند هدف درنظر گرفته شده‌اند: حفاظت از جان علی خامنه‌ای، تامین امنیت بیت، حفاظت از اعضای خانواده خامنه‌ای، تیم همراه خامنه‌ای در سفرهای درون و برون‌شهری و دیدارهای مردمی و همچنین تیم همراه خامنه‌ای در جریان دیدارهای رسمی با مقامات از جمله بازدید از نیروهای مسلح و حضور در نماز جمعه.
درباره شمار هر یک از این لایه‌ها اعداد مختلفی منتشر شده است؛ از آنجا که رقم دقیقی از آنها در دست نیست، از ذکر این اعداد خودداری می‌کنیم.
بیشتر بخوانید: از میثم خامنه‌ای کوچک‌ترین پسر علی خامنه‌ای چه میدانیم؟
با این حال، منابع مختلفی اشاره کردهاند که اعضای این لایه‌ها اغلب دستخوش تغییر می‌شوند تا از دید نهادهای امنیتی در جمهوری اسلامی، “امکان نفوذ” در این لایه‌ها کاهش یابد.
در تصاویری که از خامنه‌ای منتشر میشود، شماری از محافظان او اغلب دیده می‌شوند؛ به نوشته برخی رسانه‌های امنیتی در سال‌های اخیر یکی از مهمترین وظایف این لایه نخست، علاوه بر اطمینان از امنیت خامنه‌ای، “رصد دائمی وضعیت جسمانی” او است؛ موضوعی که با توجه به کهولت سن خامنه‌ای چندان بعید به‌نظر نمی‌رسد.
با دقت در تصاویر خامنه‌ای مثلا هنگام اقامه نماز میت بر پیکر برخی از مقامات جمهوری اسلامی اغلب افرادی ناشناس و تنومند در صفوف نخست و میان مسئولان نظام دیده می‌شوند؛ افرادی احتمالا از نیروهای سپاه ولی امر که به‌ویژه طی سال‌های اخیر با افزایش گمانه‌زنی‌ها بر رخنه سازمان‌های جاسوسی در میان مقامات طراز اول نظام، در میان این مسئولان حضور می‌یابند.
در دست شماری از محافظان خامنه‌ای، کیف‌های مخصوص و مشکی‌رنگی دیده می‌شوند. رسانه‌های نزدیک به سپاه و محافل امنیتی در جمهوری اسلامی از این کیف‌ها به عنوان “سپرهای ضدگلوله تولید داخل ایران” یاد کردهاند. طبق این گزارش‌ها، “اندازه این سپر‌ها طوری طراحی شده است که می‌تواند تمام قد یک انسان را بپوشاند و مواد به کار رفته در آن می‌تواند از نفوذ گلوله جلوگیری کند”.
شماری از محاظفان رؤسای جمهور در ایران اغلب مجهز به این کیف‌ها دیده شده‌اند؛ موضوعی که نشان می‌دهد این کیف‌ها هم در میان نیروهای سپاه حفاظت ولی امر و هم در بین اعضای سپاه انصارالمهدی توزیع شده است.
آنگونه که از برخی گزارش‌ها در رسانه‌های دولتی در ایران به دست می‌آید، سپاه ولی امر در زمان سفرهای استانی خامنه‌ای یا سفرهای گاه‌و‌بیگاهش به مشهد در این مناطق نیروهای پرشماری را مستقر می‌کند. طبق این گزارش‌ها نیروهای سپاه ولی امر از مدت‌ها پیش از آغاز سفر خامنه‌ای، با استقرار در مقاصد عملا به جای سپاه استانی یا نیروی انتظامی کنترل این شهرها و حتی شهرهای اطراف و همچنین مبادی ورودی و خروجی شهرها را به دست می‌گیرند.
پیش‌مرگان “مقام عظما”
نشانه‌های فراوان حاکی از آن است که حتی “اعضای خانواده” نیروهای سپاه ولی امر تحت نظر نیروهای امنیتی جمهوری اسلامی قرار دارند؛ به‌ویژه آنکه خامنه‌ای اغلب به مناسبت‌های مختلف با اعضای سپاه ولی امر و خانواده‌های آنها دیدار می‌کند؛ خامنه‌ای در این دیدارها بارها با ادبیاتی مختلف از خانواده اعضای سپاه ولی امر خواسته که از دیده‌نشدن کار نیروهای این سپاه “دلسرد” نشوند.
بیشتر بخوانید: از وحید حقانیان چه میدانیم؟ راننده‌ای که “دست راست آقا” شد
در سال‌های اخیر از شمار حضور علی خامنه‌ای در مکان‌های عمومی به میزان قابل ملاحظه‌ای کاسته شده است؛ برخی دلیل آن را کهولت سن و ناتوانی جسمی خامنه‌ای دانسته‌اند و شماری دیگر نیز به افزایش نگرانی‌های امنیتی و احتمال رخنه در تیم حفاظت او اشاره می‌کنند. طبق برخی گزارش‌ها به همین سبب در سال‌های اخیر برخی مناسبت‌ها، دیدارها و حتی نمایشگاه‌ها در حسینیه موسوم به “امام خمینی” در مجاورت بیت رهبری در محله آذربایجان برگزار میشود؛ جایی که سپاه ولی امر از امکان حفاظت بیشتری برخوردار است.
“سپاه حفاظت ولی امر” تنها یکی از بخش‌ها و دفاتری است که علی خامنه‌ای پس از رسیدنش به مقام رهبری جمهوری اسلامی، ایجاد کرده و بسط داده است؛ نهادی که نیروهایش از میان قسم‌خوردگان به ولایت و رهبری او گزینش می‌شوند؛ پیش‌مرگان “مقام عظما”.
