سفر مسعود پزشکیان به مسکو نشان دهنده عمیق‌ترشدن وابستگی ایران به روسیه است. با تشدید تحریم‌ها و انزوای دیپلماتیک ایران از سوی غرب، این سفر چه معنایی برای آینده ایران دارد؟ در پی تشدید تحریم‌ها و تقابل ایران با غرب، روابط تهران با مسکو به یکی از ارکان اصلی سیاست خارجی تهران تبدیل شده است. انتظار می‌رود سفر پزشکیان توافقنامه استراتژیک ۴۷ ماده‌ای را که به‌منظور تقویت همکاری‌ها در زمینه‌های مختلف از جمله نظامی، انرژی هسته‌ای، فناوری پیشرفته و همکاری مالی برای مقابله با تحریم‌ها تنظیم شده، به‌طور رسمی نهایی کند.
اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه وله
این توافق، مشابه با روند توافقات پنهانی ایران با چین است که سوالاتی را درباره پیامدهای بلندمدت این روابط برای حاکمیت ایران و جایگاه جهانی آن مطرح می‌سازد. در حالی که پزشکیان به دنبال تقویت روابط با روسیه است، منتقدان می‌گویند که عدم شفافیت در این توافقات، اعتماد عمومی را کاهش داده و ممکن است وابستگی ایران به قدرت‌های خارجی را بیشتر کند.
تاریخ طولانی همکاری استراتژیک
این سفر ادامه‌دهنده توافق استراتژیکی است که در سال ۲۰۰۱ و در دوران ریاست‌جمهوری محمد خاتمی، میان ایران و روسیه به امضاء رسید و پایه‌گذار همکاری‌ها در زمینه‌های انرژی، دفاع و نظامی بود. اگرچه جزئیات این توافق جدید هنوز نامشخص است، مقامات ایرانی تأکید دارند که این توافق چارچوب این شراکت تاریخی را تقویت خواهد کرد. با این حال، بسیاری از کارشناسان معتقدند که مانند توافقات پیشین ایران با چین، مردم ایران احتمالاً از تمام جزئیات این توافقات آگاه نخواهند شد و این امر موجب نگرانی‌هایی درباره هزینه‌های پنهان چنین اتحادهایی است.
نقش روسیه: شریک عمل‌گرا با منافع خاص
در حالی که تهران ممکن است شراکت خود با روسیه را به‌عنوان یک نقطه قوت در میان انزوای فزاینده‌ی جهانی ببیند، منافع مسکو به‌طور کامل با منافع ایران همسو نیست. تحلیلگران می‌گویند که روسیه ایران را به‌عنوان یک بازیگر فرعی در استراتژی کلی خود می‌بیند که در درجه اول بر حفظ روابط خود با غرب، به‌ویژه ایالات متحده، تمرکز دارد.
همکاری روسیه با ایران به‌شدت تحت تأثیر اهداف خاص مسکو است، به‌ویژه مواضع آن در خصوص ناتو و جنگ اوکراین. با وجود همکاری‌های اقتصادی و نظامی فزاینده میان دو کشور، تعهد روسیه به ایران غالباً مبتنی بر منافع خود است و مسکو اولویت‌های ملی خود را بالاتر از منافع ایران قرار می‌دهد.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
احمد وخشیته، استاد دانشگاه دوستی ملل روسیه معتقد است که مسئله ایران برای روسیه باید در قالب یک پازل بزرگتر تحلیل شود، یعنی تعاملات مسکو و واشنگتن، به ویژه پس از بازگشت ترامپ به قدرت.
به عبارت دیگر، اگرچه ایران قصد دارد از قدرت روسیه بهره‌مند شود، اما پوتین در نهایت بر اساس منافع خود تصمیم‌گیری می‌کند، همانطور که در موضوع سوریه شاهد بودیم. در واقع، مسئله کنترل بلندپروازی‌های کره شمالی و ایران بخش مهمی از مذاکرات آمریکا و روسیه است.
وخشیته می‌گوید: «در مذاکرات احتمالی میان پوتین و ترامپ، رئیس‌جمهور روسیه قصد دارد در مورد توافق‌نامه‌های امنیتی جدید صحبت کند که به معنای عقب‌نشینی ناتو از اروپای شرقی خواهد بود. هدف اصلی پوتین در این مذاکرات، دستیابی به توافقاتی است که تضمین کند اوکراین هیچ‌گاه به ناتو نخواهد پیوست. پوتین نگران است که پس از پایان جنگ، نظم امنیتی ناتو در اروپای شرقی به چه شکلی خواهد بود.»
همکاری اقتصادی: حیاتی اما نابرابر
بعد از جنگ اوکراین و تحریم‌های مرتبط، ابعاد اقتصادی روابط ایران و روسیه به‌طور قابل‌توجهی گسترش یافته است. ایران که از غرب به‌طور فزاینده‌ای ایزوله شده است، برای واردات ضروری، از جمله تامین غلات، به روسیه روی آورده است.
با وجود این وابستگی اقتصادی، رابطه‌ای نابرابر میان دو کشور برقرار است. نیازهای ایران گسترده است، اما اولویت‌های روسیه بیشتر بر اساس اهداف ژئوپلیتیکی خود استوار است. این وضعیت منجر به روابطی شده که در آن ایران نه تنها به حمایت اقتصادی و نظامی روسیه وابسته است، بلکه تحت تأثیر تغییرات استراتژیک مسکو قرار دارد.
به گفته احمد وخشیته، «روابط ایران و روسیه در حال حاضر بسیار نزدیک‌تر شده است، به ویژه پس از جنگ روسیه و اوکراین. ایران بخش بزرگی از غلات خود را به جای اوکراین از روسیه وارد می‌کند، که نشان‌دهنده افزایش جدی در مبادلات تجاری دو طرف است. از سوی دیگر، هر دو کشور تحت تحریم هستند و به یکدیگر کمک می‌کنند تا تحریم‌ها را دور بزنند.»
همکاری نظامی و تنش‌ها
با وجود همکاری‌های نظامی قابل‌توجه، نشانه‌های فزاینده‌ای از تنش‌ها بین ایران و روسیه وجود دارد. به‌عنوان مثال، بهروز اثباتی، فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، اخیراً از روسیه به‌دلیل عدم حمایت مناسب در عملیات‌های نظامی در سوریه انتقاد کرده است. این تنش‌ها یادآور محدودیت‌های استراتژیک و رقابت‌های منافع در روابط نظامی دو کشور است.
یکی از جنجالی‌ترین جنبه‌های اتحاد ایران و روسیه، اتهاماتی است مبنی بر اینکه تهران پهپادهایی را برای استفاده در جنگ اوکراین به روسیه ارسال کرده است. جامعه جهانی، به‌ویژه اوکراین و آمریکا، روسیه را متهم به استفاده از پهپادهای ایرانی برای حمله به زیرساخت‌های اوکراین کرده است.
واکنش جهانی به این شراکت، خطرات وسیع‌تری را برای ایران در پی دارد. در حالی که این همکاری‌ها ممکن است مزایای اقتصادی و نظامی کوتاه‌مدتی برای ایران به همراه داشته باشد، اما با هزینه‌ای در قالب انزوای بیشتر از سوی غرب و افزایش تنش‌ها در خاورمیانه روبه‌رو خواهد بود.
چشم‌انداز استراتژیک علی خامنه‌ای: شرق به‌جای غرب
سیاست خارجی ایران در دوران ریاست‌جمهوری پزشکیان تحت تأثیر دیدگاه‌های کلان علی خامنه‌ای قرار دارد که به‌طور مداوم بر اولویت دادن به شراکت با کشورهای شرقی نسبت به اتحاد با غرب تأکید کرده است. خامنه‌ای بارها گفته است که ایران باید به‌جای وابستگی به غرب، به کشورهای شرق و همسایگان خود توجه کند.
این دیدگاه در روابط استراتژیک ایران با روسیه و چین به‌وضوح قابل مشاهده است، زیرا هر دو کشور به‌دنبال مقابله با نفوذ غربی هستند. برای تهران، این اتحادها فرصتی است برای مقابله با هژمونی ایالات‌متحده و متحدان اروپایی آن، اما در عین حال ایران را در مدار کشورهای با اهداف خاص خود قرار می‌دهد.
سفر مسعود پزشکیان به مسکو گامی حیاتی در بازنگری استراتژیک ایران به‌سمت شرق است و نشان می‌دهد که تهران به‌طور فزاینده‌ای به روسیه وابسته می‌شود. در حالی که هر دو کشور به‌دنبال تقویت روابط خود هستند، این شراکت همچنان با پیچیدگی‌ها، نابرابری‌ها و تناقضاتی همراه است.
در آینده، روابط ایران با روسیه ممکن است یکی از عوامل تعیین‌کننده در آینده‌ی ژئوپلیتیکی ایران باشد، که نیاز به هدایت دقیق و برقراری تعادل میان همکاری و استقلال خواهد داشت.
