با بازگشت ترامپ به عرصه سیاست، ایران مذاکرات هسته‌ای با اروپا را از سر گرفته است. اما بحران مشروعیت داخلی، ضعف در منطقه و فشارهای بین‌المللی، دست تهران را برای امتیازگیری در این گفتگوها خالی کرده است.پس از ماه‌ها توقف گفتگوها در رابطه با برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، قرار است دور جدیدی از مذاکرات برگزار شود. از زمان خروج ایالات متحده از این توافق در سال ۲۰۱۸، برجام تا حد زیادی فروپاشیده است و ایران فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم خود را با شدت بیشتری پیش برده است.
کاظم غریب‌آبادی، معاون امور حقوقی و بین‌المللی وزیر امور خارجه ایران، در مراسمی به مناسبت سالگرد کشته شدن قاسم سلیمانی، برگزاری نشست آتی را تأیید کرد. او در گفتگو با خبرنگاران این مذاکرات را بخشی از گفتگوهای مداوم با کشورهای اروپایی توصیف کرد. غریب‌آبادی گفت: «این دور از مذاکرات بر اساس توافقات جلسات پیشین بوده و هدف آن پرداختن به مجموعه‌ای از موضوعات شامل مسائل منطقه‌ای، روابط دوجانبه و رفع تحریم‌های هسته‌ای است.»
همزمان اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه، افزود که این مذاکرات که در روزهای ۱۳ و ۱۴ ژانویه برگزار می‌شود، برای بررسی چارچوب‌های احتمالی مذاکرات آینده طراحی شده است. بقایی در نشست هفتگی خود با خبرنگاران تأکید کرد: «ما هرگز میز مذاکره را ترک نکرده‌ایم. ایران همچنان به گفتگوهای اصولی و نتیجه‌محور متعهد است.»
سیگنال‌های متناقض و تنش‌های فزاینده
با وجود تلاش‌های دیپلماتیک، تردیدها برای ثمربخش بودن مذاکرات آتی همچنان وجود دارد. افزایش سطح غنی‌سازی اخیر به اورانیوم ایران به ۶۰ درصد، که تنها اندکی کمتر از آستانه ۹۰ درصد برای مواد قابل استفاده در سلاح است، انتقاد شدید کشورهای اروپایی را به دنبال داشته است. پیشتر تروئیکای اروپایی بیانیه‌ای صادر و تهران را به دلیل «تشدید بی‌سابقه و تحریک‌آمیز هسته‌ای» محکوم کردند.
ایران ضمن انکار مجدد تلاش برای تولید سلاح هسته‌ای، این بیانیه را “سیاسی و هدف‌دار” توصیف کرد. اسماعیل بقایی، کشورهای اروپایی را به ترویج “روایت‌های ضد ایرانی” و عدم پایبندی به تعهدات برجامی متهم کرد.
در این زمینه، مازیار مکفی، تحلیلگر سیاسی ساکن لندن، گفت: «مذاکرات با کشورهای اروپایی در پرونده هسته‌ای ایران بدون حضور ایالات متحده – به‌ویژه ایالات متحده تحت ریاست جمهوری دونالد ترامپ – نمی‌تواند چندان مؤثر یا تحول‌آفرین باشد. استراتژی اصلی جمهوری اسلامی در اینجا جلوگیری از ایجاد اجماع جهانی علیه برنامه هسته‌ای خود است، نه رسیدن واقعی به یک توافق.»
مکفی با تأکید بر نقش حیاتی ایالات متحده در توافق هسته‌ای اولیه، به نبود اعتماد بین ایران و کشورهای اروپایی اشاره می‌کند که مذاکرات را دشوارتر کرده است. این تردید همچنان پابرجاست، زیرا قدرت‌های اروپایی بر پایبندی و شفافیت در مذاکرات آتی تأکید می‌کنند.
در تحولی مرتبط، مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه ایران، در مصاحبه با فرانچسکو دِلو،خبرنگار ایتالیایی گفت که “ما همچنان به گفتگو علاقمند هستیم، اما نتیجه باید معنادار باشد.” این اظهار نظر نشان می‌دهد که ایران مایل نیست وارد مذاکراتی شود مگر اینکه نتیجه‌ای روشن و اساسی داشته باشد؛ احساسی که پیچیدگی‌ها و اهمیت مذاکرات پیش رو را نشان می‌دهد.
مذاکرات هسته‌ای؛ ابزار دیپلماسی یا تاکتیک خرید زمان؟
بهروز کمالوندی، سخنگو و معاون امور بین‌الملل سازمان انرژی اتمی ایران، اخیراً اعلام کرد که تهران پس از صدور قطعنامه‌های اخیر بین‌المللی، بلافاصله ماشین‌های پیشرفته سانتریفیوژ خود را فعال کرده است. این اقدام در کنار اظهارات جواد لاریجانی، مدیر پژوهشگاه دانش‌های بنیادی، در صدا و سیما مبنی بر اینکه ایران توانایی تولید تسلیحات هسته‌ای در مدت‌زمان کوتاهی را دارد، نشان‌دهنده رویکرد تهاجمی‌تر تهران در حوزه هسته‌ای است.
اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه وله
اما احمد وخشیته، استاد دانشگاه دوستی ملل روسیه و استاد مهمان دانشگاه ملی اوراسیا، در گفت‌وگو با دویچه‌وله، معتقد است که ایران عملاً در این مذاکرات “برگ برنده‌ای” ندارد و در موضع ضعف قرار گرفته است. او مذاکرات اروپا با ایران را بخشی از یک بازی بزرگ‌تر بین غرب و روسیه می‌داند. به باور وخشیته، روسیه از ایران به عنوان ابزاری برای چانه‌زنی با غرب بر سر بحران اوکراین استفاده می‌کند.
او تأکید می‌کند: «ایران باید پیش از آنکه در سطح بین‌المللی معامله شود، خودش ابتکار عمل را در دست بگیرد. اما با توجه به تضعیف موقعیت ایران در سوریه، لبنان و عراق، جمهوری اسلامی دیگر ابزارهای قدرتمند گذشته را برای تأثیرگذاری در مذاکرات ندارد.»
وخشیته همچنین هشدار می‌دهد که حتی اگر مکانیسم ماشه فعال نشود، ترامپ نشان داده که برای جلوگیری از تهدیدات احتمالی، مستقیماً و بدون انتظار برای روندهای دیپلماتیک اقدام می‌کند.
بحران داخلی؛ مانعی بر سر راه سیاست خارجی
یکی از چالش‌های اساسی جمهوری اسلامی در پیشبرد مذاکرات هسته‌ای، بحران مشروعیت داخلی است. در حالی که تهران تلاش می‌کند از طریق دیپلماسی تنش‌ها را کاهش داده و مانع اقدامات رادیکال علیه خود شود، فضای عمومی داخل کشور نشان‌دهنده نارضایتی گسترده مردم است.
فائزه هاشمی، فعال سیاسی و فرزند اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس‌جمهور پیشین ایران در یک گفتگوی رسانه‌ای تأکید کرده است که مردم ایران به دلیل ناامیدی از تغییرات مسالمت‌آمیز داخلی، از شکست‌های جمهوری اسلامی در خارج از کشور استقبال می‌کنند. او با اشاره به تجربیات خودش از صحبت با مردم گفت: «مردم به این امید دارند که فشارهای خارجی بتواند به بهبود شرایط داخلی منجر شود.»
در مرکز این نارضایتی، شکاف نسلی عمیقی قرار دارد. در حالی که علی خامنه‌ای با تقویت نهادهایی مانند سپاه پاسداران و قوه قضائیه قدرت را متمرکز کرده است، نسل جوان به طور فزاینده‌ای از حکومت فاصله گرفته است. این شکاف نسلی، برنامه‌ریزی برای جانشینی را پیچیده‌تر می‌کند و تحلیلگران پیش‌بینی می‌کنند که دوره پس از خامنه‌ای ممکن است با اختلافات داخلی همراه باشد.
نازیلا گلستان، فعال سیاسی، در گفتگو با دویچه‌وله، سیاست‌های دولت ترامپ را در راستای بازسازی نظم جهانی ارزیابی کرده و معتقد است: «ترامپ می‌خواهد بحران خاورمیانه و اوکراین را حل کند تا در مرحله بعد، تمرکز خود را بر چین بگذارد.»
به باور او، جمهوری اسلامی برای جلوگیری از اقدامات تهاجمی ترامپ، ناچار به ارائه امتیازات حداکثری خواهد بود. گلستان همچنین تأکید می‌کند که نارضایتی مردم از مسائل اجتماعی، مانند حجاب اجباری، و بحران‌های اقتصادی عمیق، موضع ایران را در مذاکرات تضعیف کرده است.
فشارهای داخلی و منطقه‌ای
چالش‌های داخلی ایران موقعیت مذاکره این کشور را پیچیده‌تر کرده است. اعتراضات علیه شرایط اقتصادی، فساد و نقض حقوق بشر شدت یافته و شکاف‌های عمیقی را درون حاکمیت آشکار کرده است. این فشارهای داخلی، توان ایران را برای ارائه جبهه‌ای متحد در سیاست خارجی دشوارتر کرده و تیم مذاکره‌کننده این کشور را با مخالفت‌هایی هم در داخل و هم در عرصه بین‌المللی مواجه ساخته است.
زوهار پَلاتی، رئیس پیشین اطلاعات موساد، تأکید کرد که ایران هنوز به توانایی تولید سلاح هسته‌ای دست نیافته است و این موفقیت را نتیجه تلاش‌های بین‌المللی طی ۴۰ سال گذشته دانست. او به اقداماتی پیشگیرانه مانند حملات سایبری و خرابکاری صنعتی علیه ایران اشاره کرد و اعلام کرد که اسرائیل در صورت لزوم آماده است حملات مستقیمی به تأسیسات هسته‌ای ایران انجام دهد.
پَلاتی همچنین بر اهمیت همکاری اطلاعاتی میان اسرائیل و ایالات متحده در مقابله با اقدامات ایران تأکید کرد. او با یادآوری یکی از این عملیات‌ها گفت: «زمانی که تهدید حمله ایران شناسایی شد، ایالات متحده تمامی رهبران منطقه را مطلع کرد و اعلام کرد که طی دو ساعت آینده هیچ پرواز غیرنظامی در این منطقه انجام نخواهد شد. این سطح از هماهنگی و شفافیت، توانایی‌های نظامی و اطلاعاتی ایالات متحده را نشان می‌دهد.»
به گفته پَلاتی، این همکاری‌ها نقش کلیدی در جلوگیری از دستیابی ایران به اهداف هسته‌ای‌اش ایفا کرده است.
نقش تیم سیاست خارجی در مدیریت بحران‌ها
در ماه‌های اخیر، عباس عراقچی، وزیر خارجه دولت پزشکیان تلاش کرده است با سفرهای متعدد به کشورهای منطقه، از طریق دیپلماسی، سرعت فروپاشی نیروهای نیابتی جمهوری اسلامی را کاهش دهد. با این حال، این تلاش‌ها در برخی موارد، مانند واکنش اسرائیل به حملات موشکی جمهوری اسلامی، با موفقیت همراه نبوده است. در همین حال، محمدجواد ظریف، معاون راهبردی مسعود پزشکیان، نقشی کلیدی در طراحی سیاست‌های دیپلماتیک بر عهده دارد.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
احمد وخشیته در گفتگو با دویچه‌وله فارسی حضور ظریف در نیویورک را بخشی از تلاش‌های او برای احیای لابی جمهوری اسلامی در آمریکا می‌داند. به باور وخشیته، ظریف سعی دارد با این اقدامات، تا حد ممکن از شدت واکنش‌های رادیکال دولت ترامپ علیه جمهوری اسلامی بکاهد.
این تلاش‌ها از حمایت علی خامنه‌ای برخوردار است و تأیید ظریف از سوی رهبر جمهوری اسلامی در برابر انتقادات تندروها، جایگاه او را در این مأموریت تقویت کرده است.
