ترکیه می‌گوید، قصد دارد با وضع قانونی جدید از خود در برابر “تحقیقات” خارجی محافظت کند. اما مخالفان رجب طیب اردوغان این اقدام را گامی برای سرکوب انجمن‌ها و رسانه‌های مستقل می‌دانند.به گزارش خبرگزاری آلمان، دولت ترکیه می‌خواهد پیش‌نویس قانونی را ارائه دهد که به گفته خودش علیه “نفوذ سازمان‌های خارجی” است. این قانون از جمله شامل امکان زندانی کردن افرادی می‌شود که به گفته ترکیه، به “دستورات خارجی علیه منافع دولت ترکیه کار می‌کنند”.

دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید

بنا بر توضیح دولت ترکیه، طرح پیشنهادی مجازات چندین سال زندان را برای افرادی در نظر گرفته است که “بر اساس منافع استراتژیک” یا “به دستور” یک دولت یا سازمان خارجی “تحقیقاتی” را در مورد مقامات، مؤسسات یا خارجی‌های ساکن ترکیه به منظور نقض “امنیت داخلی یا خارجی” کشور انجام دهند.

بیشتر بخوانید: سفر اشتاین‌مایر به ترکیه؛ شهردار استانبول اول، اردوغان آخر

نگرانی فعالان حقوق بشر و مخالفان اردوغان

فعالان حقوق بشر و اپوزیسیون ترکیه نگرانند که این قانون سازمان‌های غیر دولتی و روزنامه‌نگاران را سرکوب کند، مشابه آنچه در روسیه و گرجستان اتفاق افتاد.

بیشتر بخوانید: حکم دادگاه حقوق بشر اروپا: ترکیه باید به کاوالا غرامت بپردازد

مصطفی ینراوغلو، نماینده ترک‌−آلمانی حزب “دموکراسی و پیشرفت” (DEVA)، از احزاب مخالف در مجلس ترکیه به ویژه از فرمول‌بندی‌های مبهم در این قانون انتقاد می‌کند و نگران است که هدف آن رسانه‌ها، سازمان‌های حقوق بشری و بنیادهای خارجی باشد. ینراوغلو می‌گوید: «این قانون برای ترکیه خطرناک و مستعد سوء استفاده است.»

بیشتر بخوانید: حکم دادگاه حقوق بشر اروپا: ترکیه باید به کاوالا غرامت بپردازد

اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه‌ وله

ارول اوندراوغلو، نماینده ترکیه در سازمان گزارشگران بدون مرز نیز بر این باور است که این قانون به دولت رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه امکان می دهد تا “آزادی بیان و مطبوعات را بیش از پیش محدود کند” و می‌تواند شهروندان و انجمن‌های خارج از ترکیه را نیز تحت تاثیر قرار دهد.

لزوم بازنگری نکات بحث‌برانگیز

با توجه به انتقادات صریح، باید در موارد بحث‌برانگیز این قانون تجدید نظر شود. قانون یاد شده بخشی از یک بسته قانونی مناقشه‌برانگیز است که قرار است قبل از تعطیلات تابستانی در پارلمان ترکیه مورد بحث قرار گیرد.

تا ۲۰ سال پیش ۷۰ درصد صنایع ایران را ماشین‌آلات آلمانی تشکیل می‌دادند. امروز اما تحریم‌ها حتی ارسال گاو هلشتاین را هم مشکل کرده است. گفت‌وگو با عضو هیأت مدیره اتاق بازرگانی ایران و آلمان.ایران یکی از مهمترین بازارهای صادرات صنایع آلمان بوده است: کنسرن مواد شیمیایی BASF، شرکت زیمنس، مرسدس بنز و بسیاری از نام‌های بزرگ دیگر صنعت آلمان با ایران تجارت می‌کردند.

نشریه “مجله مدیریت”، چاپ آلمان در این باره نوشته که بسیاری از شرکت‌های آلمانی اکنون روابط تجاری خود را با ایران کم یا به کلی قطع کرده‌اند و آن شرکت‌هایی هم که همچنان با ایران رابطه تجاری دارند، درباره آن صحبت نمی‌کنند.

به نوشته این نشریه که از زیرمجموعه‌های نشریه اشپیگل است: «هیچکس نمی‌خواهد با کشوری که خواهان نابودی اسرائیل است و در ماه آوریل برای اولین بار مستقیم به اسرائیل حمله کرد، با کشوری که در حال ساخت بمب اتمی است و حقوق بشر را لگدمال می‌کند، در رابطه باشد».

در حال حاضر در حقیقت اتاق بازرگانی نیز بین دو کشور نیست، از اکتبر ۲۰۲۳ دیگر “اتاق بازرگانی ایران و آلمان” در تهران رسما وجود ندارد.

اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه‌ وله

این نشریه پس از مرگ ابراهیم رئيسی، رییس جمهوری اسلامی ایران مصاحبه‌ای با میشائیل توکوس، عضو هیأت مدیره اتاق بازرگانی ایران و آلمان در هامبورگ انجام داده و از او درباره وضعیت کنونی تجارت صنایع آلمان با ایران پرسیده است.

توکوس که خود چند سال در اواخر دهه ۹۰ میلادی و سال‌های اولیه دهه ۲۰۰۰ در ایران زندگی کرده و مدیر اتاق بازرگانی ایران و آلمان در تهران بوده است، می‌گوید: «صادرات آلمان به ایران به پایین‌ترین حد خود رسیده است. در ۲۰ سال گذشته صادرات آلمان به ایران از ۴ میلیارد و ۳۰۰ میلیون یورو به یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون یورو رسیده است.»

به گفته توکوس، تنها در فاصله ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۷ و پس از امضای توافق برجام با ایران یک رشد کم در صادرات آلمان به ایران پدید آمد.

انتقادی که “مزخرف” است

با این حال بسیاری از مخالفان حکومت ایران و نیز احزاب اپوزیسیون آلمان، دولت و صنایع آلمان را به دلیل حفظ روابط تجاری با ایران مورد انتقاد و اعتراض قرار می‌دهند.

دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید

اخیرا سخنگوی کمیته اقتصادی دو حزب اپوزیسیون سوسیال مسیحی و دموکرات مسیحی گفته بود که اقتصاد آلمان باید بالاخره به مسئولیت خود آگاه شود. اشاره او به تجارت با ایران و روسیه بود که هردو تحت تحریم قرار دارند.

میشائیل توکوس اما این سرزنش را نمی‌پذیرد و معتقد است، این در رابطه با ایران اصلا موضوعیت ندارد. او می‌گوید: «امروز تمامی کشورهای اتحادیه اروپا کمتر از آلمان در سال ۲۰۰۵ به ایران صادرات دارند. ارقام ماهانه مبنایی برای ارزیابی کل صادرات نیست. این اساساً یک بحث مزخرف است.»

دوران طلایی صادرات ماشین آلات

بیشترین صادرات آلمان به ایران را دارو، تجهیزات پزشکی و تولیدات کشاورزی تشکیل می‌دهند. رییس اتاق بازرگانی ایران و آلمان می‌گوید، آن دوره‌ای که ماشین‌آلات بالاترین صادرات آلمان به ایران بود، سر آمده است.

توکوس می‌گوید، حدود ۲۰ سال پیش۷۰ درصد صنعت ایران را ماشین‌آلات آلمانی تشکیل می‌دادند و این در حالی است که به گفته او، ایران تنها کشور صنعتی در مقایسه با تقریبا تمامی کشورهای منطقه است.

بیشتر بخوانید: تحریم‌‌های اروپا چه اثری بر تجارت ایران و آلمان خواهد داشت؟

در صنعت ماشین‌سازی در حال حاضر تنها شرکت‌های متوسط حاضر به از دست دادن بازار ایران نیستند و این به دلیل حیاتی بودن تجارت با ایران برای آنها نیست بلکه به این دلیل است که بسیاری از شرکت‌های متوسط وقتی بازاری پیدا می‌کنند دیگر حاضر به ترک آن نیستند.

به گفته توکوس، امروز هر شرکتی باید این سوال را از خود بپرسد که آیا می‌ارزد برای یک یا دو درصد از کل درآمدش به شهرتش آسیب وارد شود؟

“مشکل اصلی آمریکاست”

میشائیل توکوس می‌گوید، برای تجارت با ایران فشار از داخل آلمان به شرکت‌ها خیلی نقش بازی نمی‌کند بلکه بیش از هرچیز تحریم‌ها و فشار از طرف آمریکا آثار خودش را نشان می‌دهد.

برای شرکت‌ها و بانک‌های آمریکایی معامله با ایران بسیار محدودتر است و زمانی که یک سرمایه‌گذار آمریکایی بخواهد با شرکت‌های متوسط آلمانی همکاری کند یا شرکت‌هایی از طرف بانک‌‌های آمریکایی تامین مالی شوند، این تاثیرات خود را مستقیما نشان می‌دهند.

بیشتر بخوانید: افزایش صادرات آلمان به ایران علیرغم تشدید تحریم‌ها

به گفته او، در قراردادها بندهایی وجود دارند که تحویل کالا به کوبا، کره شمالی و ایران را ممنوع می‌کنند. در آمریکا فهرست بلندبالایی از شرکت‌هایی منتشر شده که ظاهرا با ایران کار می‌کرده‌اند و در این لیست هیچ تفاوتی بین تحویل دارو و سایر اقلام وجود ندارد. هرکس که می‌خواهد با ایران معامله و تجارت کند باید مراقب باشد و قبل از آن حتما مشورت بگیرد.

بانک‌هایی که هنوز با ایران کار می‌کنند

در آلمان نیز مانند آمریکا بسیاری از بانک‌ها ارتباط با بانک‌های ایران را قطع کرده‌اند اما هنوز هستند بانک‌هایی که به صورت فردی با ایران معامله می‌کنند. توکوس می‌گوید، شرکت‌های بین‌المللی بزرگ به‌خصوص در زمینه صادرات مواد غذایی با این بانک‌ها کار می‌کنند.

به گفته او، غلاتی مانند گندم، جو، ذرت و سویا، البته نه از تولیدات آلمان، بلکه از کالاهای تجارت جهانی از ایالات متحده یا آمریکای جنوبی در آلمان با ایران معامله می‌شوند. برای شرکت‌های آمریکایی تقریبا محال است که بتوانند یک بانک آمریکایی پیدا کنند که حاضر به معامله با ایران باشد به همین دلیل این شرکت‌ها برای معامله با ایران دست به دامن بانک‌های اروپایی می‌شوند.

تقاضا برای واردات دارو روی میز

با وجود تمامی این موانع در حال حاضر اتاق بازرگانی ایران و آلمان دقیقا چه کاری می‌تواند انجام دهد؟

توکوس می‌گوید، دفتر تحت مدیریت او بیش از هرچیز تقاضاهای واردکنندگان ایرانی مثلا از هلال احمر را بررسی کرده و برای محصولات خاصی مجوز صادر می‌کند. او می‌گوید، همین حالا درخواستی برای یک دارو روی میز اوست که تنها تولیدکننده آن یک شرکت آلمانی است.

بیشتر بخوانید: صادرات آلمان به ایران در سال گذشته ۱۲ درصد افزایش یافت

در این شرکت آلمانی اخیرا چند صد میلیون دلار از آمریکا سرمایه‌گذاری شده است بنابراین دیگر نمی‌تواند به ایران دارو صادر کند.

یا تقاضای دیگری برای استنت (فنر) قلب از ایران به آلمان رسیده است. بازار این محصول در دست تولیدکننده‌های آمریکایی است. اتاق بازرگانی ایران و آلمان در تلاش است تا بتواند با عمده‌فروشان این محصول راه حلی پیدا کند.

“گاو هلشتاین” تحریم نیست اما…

صادرات کالاهای دیگر اغلب بدون مشکل است اما به سختی می‌توان آنها را به ایران فرستاد. برای مثال برای روش انتقال گاو هلشتاین به ایران که به گفته توکوس، بسیار مورد علاقه ایرانی‌هاست و تحریم هم نیست مشکل وجود دارد.

رییس اتاق بازرگانی ایران و آلمان می‌گوید، گاوهای مولد و بعضا آبستن هلشتاین آنقدر باارزش هستند که نمی‌توان آنها را با کامیون حمل کرد. برای انتقال این حیوانات هواپیماهای مخصوصی ساخته شده که در حقیقت اصطبل‌های پرنده هستند.

توکوس می‌افزاید: «ما مدتی است در پی آن هستیم که بتوانیم یکی از این معدود هواپیماها را به دست آوریم. سه هواپیمای ایرباس در اروپا برای این منظور وجود دارند که دو فروند از آن‌ها متعلق به شرکت‌های لیزینگ با سهام ایالات متحده است که خب اصلا نیازی به سوال کردن هم ندارد اما خوشبختانه ما توانستیم سومین شرکت را قانع کنیم که این گاوها را به ایران ببرد.»

اما همین هم ممکن است در آینده امکان‌پذیر نباشد.

لیستی ۴۶ صفحه‌ای از کالاهای ممنوعه

میشائیل توکوس می‌گوید، برای صادرات به ایران مقررات بسیار سختگیرانه‌ای وجود دارد که شامل لیست جامعی از تولیداتی می‌شود که باید دقیق و خوب بررسی شوند و اغلب، کالاهای چندمنظوره هستند.

به گفته او، فهرست این کالاها ۴۶ صفحه است و شامل محصولات اولیه صنعتی هم می‌شود. توکوس مثالی می‌زند: «هر کارخانه تولید سوسیس و کالباس یک میکسر حلزونی دارد که نوعی دوک چرخنده است که گوشت و ادویه و سایر مواد مورد نیاز را با هم مخلوط می‌کند. این دوک اما می‌تواند مواد منفجره را هم با هم مخلوط کند. بنابراین برای صادرات این میکسر حلزونی به ایران باید اجازه مخصوص گرفت که صدور آن ۱۶ ماه طول می‌کشد.»

صدور این مجوز در اداره مرکزی فدرال بررسی می‌شود و بعد به کمیته وزارت کشور می‌رود که در آنجا معاونان وزارتخانه به دقت آن را مطالعه می‌کنند. رییس دفتر بازرگانی ایران و آلمان می‌گوید، حدود یک سوم این درخواست‌ها رد می‌شوند.

مثال دیگری درباره صنعت خودرو: «ایران صنعت خودروسازی خود را دارد اما برای این کار به پرس‌های بزرگی نیاز دارد که با آن قسمت‌های بدنه، گلگیرها و درها شکل می‌گیرند. تولیدکنندگان آلمانی این پرس‌ها در برنامه‌های صادراتی خود به طرز چشمگیری شکست خوردند، زیرا در نهایت این سوال باقی ماند که با چنین پرس‌های بزرگی چه کارهای دیگری می‌توان انجام داد.»

امیدی به بهبود هست؟

رییس اتاق ابزرگانی ایران و آلمان در پاسخ به این پرسش “مجله مدیریت” که آیا امیدی به بهبود تجارت با ایران هست یا نه، توضیح می‌دهد: «ما در پایین‌ترین سطح هستیم و من انتظار ندارم از این پایین‌تر برویم، فکر هم نمی‌کنم که تحریم‌های جدید ما را محدودتر کنند، تقریبا غیرممکن است چرا که دیگر به بایکوت کامل می‌رسد و این به طور واقعی قابل توجیه نیست.هیچ دلیلی برای این وجود ندارد که ما نتوانیم دارو، لوازم و تجهیزات پزشکی یا محصولات کشاورزی به ایران بفرستیم.»

او می‌گوید، ممکن است افراد یا شرکت‌های دیگری در ایران به لیست تحریم ها اضافه شوند اما شرکت‌های آلمانی در هر حال با آن‌ها معامله ندارند بنابراین این اقدامات بیشتر نمادین خواهد بود.

رییس اتاق بازرگانی ایران و آلمان می‌افزاید: «بسیاری از شرکت‌های عضو ما با کمی غم و اندوه به زمانی که ایران بازار فروش خوبی بود نگاه می‌کنند و هنوز ارتباط خود را با شرکا و نمایندگان خود حفظ کرده‌اند. اما هیچ کس انتظار ندارد در کوتاه مدت اتفاقی بیفتد.»

ماه‌هاست که گمانه‌هایی جدی مبنی بر جاسوسی کنسولگری ایران در فرانکفورت از مخالفان حکومت ایران زده می‌شود. پلیس فرانکفورت نظارت تصویری غیرقانونی توسط کنسولگری را بررسی می‌کند. ایران اتهام را رد می‌کند.وب‌سایت کانال تلویزیونی ایالت هسن که شهر فرانکفورت مرکز آن است، بار دیگر گزارشی درباره احتمال جاسوسی کنسولگری ایران از شرکت‌کنندگان در حرکت‌های اعتراضی علیه جمهوری اسلامی در مقابل این ساختمان داده است.

بیشتر بخوانید: “مهسا امینی”؛ نام‌ نمادین خیابان سرکنسولگری جمهوری اسلامی

گزارش نوشته که پرچم‌های کنسولگری ایران در این شهر به خاطر مرگ رئيس‌جمهور ایران به حالت نیم‌افراشته درآمده و به سختی قابل رویت هستند. اما دوربین‌های نظارتی روی نمای ساختمان همچنان به کار خود ادامه می‌دهند. دوربین‌هایی که سوالات زیادی را به ذهن متبادر می‌کنند.

اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه‌ وله

آیا این دوربین‌ها برای ضبط چهره معترضین ایرانی در مقابل کنسولگری نصب شده‌اند؟ آیا جمهوری اسلامی از این تصاویر برای تحت فشار قرار دادن بستگان تظاهرکنندگان استفاده می‌کند؟ سپتامبر گذشته تظاهرکنندگان این ظن را ابراز کردند. اما نه کنسولگری و نه وزارت خارجه ایران به پرسش فرستنده تلویزیونی هسن در این رابطه پاسخی ندادند.

بیشتر بخوانید: فراخوان تجمع در فرانکفورت علیه “گروگان‌گیری” یک آلمانی در ایران

الکساندر روسناگل، افسر حفاظت از داده‌های ایالت هسن با نگاهی دقیق‌تربه کنسولگری ایران در گزارش سالانه خود نوشته که یکی از دوربین‌ها “فقط برای تصویربرداری از فضای عمومی تنظیم شده” و در صورت گرفتن تصویر “اقدامی غیرقانونی” انجام شده است، زیرا قوانین آلمان در رابطه با حفاظت از داده‌ها برای کنسولگری‌ها نیز صادق است.

او از کنسولگری جمهوری اسلامی درخواست اطلاعاتی در این باره کرد اما پاسخی دریافت نکرد. جمهوری اسلامی ایران به جای دادن پاسخ به این درخواست از دولت آلمان شکایت کرد و برای مستدل کردن این شکایت گفت که مرجع حفاظت از داده‌ها “کانال‌های رسمی” را دنبال نکرد و اجازه نداشته است “مستقیماً با کنسولگری” تماس بگیرد.

بیشتر بخوانید: تجمع اعتراضی در برابر کنسولگری جمهوری اسلامی در فرانکفورت

با این حال وزارت خارجه آلمان در بخشنامه‌ای به تمام کنسولگری‌ها و سفارتخانه‌ها در آلمان از آن‌ها خواست تا قوانین حفاظت از داده‌ها در این کشور را رعایت کنند.

تلاش برای تعطیلی کنسولگری

آیا این بخشنامه تاثیری در رفتار کنسولگری ایران در فرانکفورت داشته است؟ ظاهرا خیر، زیرا دوربین‌های مشکوک همچنان بر و پشت نمای شیشه‌های مات ساختمان دیده می‌شوند. بهروز اسدی، فعال حقوق بشر که سال‌هاست در این ایالت تظاهرات و حرکت‌های اعتراضی علیه رژیم تهران را سازماندهی می‌کند می‌گوید که این دوربین‌ها یک “کارکرد دارند و آن نظارت” است.

بیشتر بخوانید: “اروپا اروپا، ایران ماییم نه اونها”

بنا بر گزارش، ظاهرا کنسولگری نباید نگران هیچ پیامدی باشد. زیرا روسناگل پلیس و دادستان عمومی را به این دلیل که “اطلاعات موثقی در دسترس نیست”، درگیر این مورد نکرده است.

دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید

اما نرگس اسکندری گرونبرگ، شهردار ایرانی‌تبار فرانکفورت از حزب سبزها صراحتا خواستار بسته شدن کنسولگری ایران در این شهر شده است.

او که در دوران جوانی تجربه زندان در ایران را داشته و در حرکت‌های اعتراضی بسیاری، از جمله در مقابل کنسولگری در فرانکفورت شرکت کرده است، از قطع روابط دیپلماتیک آلمان با ایران حمایت می‌کند.

“چاقو؛ تاملاتی از پی یک تلاش برای قتل” مراقبه‌های سلمان رشدی بر سوءقصدی است که می‌توانست به مرگش بینجامد. او می‌خواهد در این کتاب خشونت را با هنر پاسخ دهد. مریم مردانی، روزنامه‌نگار، نگاهی دارد به این آخرین اثر نویسنده.«هرگز نخواستم موتورسیکلتی را تعمیر کنم، اما فهمیدم که از طریق ادبیات می‌توانم خودم را تعمیر کنم.» (سلمان رشدی، چاقو، نسخه انگلیسی، ص ۹۰)

سلمان رشدی در کتاب “چاقو؛ تاملاتی از پی یک تلاش برای قتل” دست به اکتشاف شوک و روان‌ زخم‌دیده‌ای می‌زند که با چهارده ضربه چاقو به تن و زندگی او وارد شده است. این شوک آن‌قدر ناگهانی و عمیق است که زندگی او را به دو بخش پیش و پس از خود تقسیم می‌کند. طبیعتا رشدی نیز مانند دیگر قربانیان حمله‌های تروریستی انتظار وقوع آن را نداشته است، اما چگونگی برخورد او با خودش، متهم و آن‌چه بر او گذشته است، بسیار قابل‌تامل است.

سلمان رشدی پس از گذراندن دوره درمان در بیمارستان به جای گرفتار شدن در چاه افسردگی به مراقبه می‌پردازد. او در این مراقبه‌ها زخم‌هایش را پنهان نمی‌کند، بلکه شکاف‌شان را باز می‌کند و سوزش‌شان را تا مغز استخوان حس می‌کند. رشدی به زخم‌هایش فکر می‌کند و متوجه می‌شود که آن‌ها نه تنها بر بدن، بلکه بر زندگی خصوصی او و اطرافیانش نیز وارد شده‌اند. در نمایی بزرگ‌تر درمی‌یابد که چاقوی ترور، پیکر آزادی بیان را نیز زخمی کرده است؛ عقیده‌ای که از دهان بسیاری از نویسندگان و فعالان معاصر در همبستگی با او شنیده‌ایم. رشدی اما تاکید می‌کند که با چنین توصیفی نباید تروریست را قوی و ترسناک جلوه دهیم؛ مهم این است که ما زنده‌ایم، مبارزه می‌کنیم و قدرتمندیم.

اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه‌ وله

فتوای قتل سلمان رشدی روز ولنتاین (روز عشاق) صادر شده بود: ۱۴ فوریه ۱۹۸۹. یک اسلام‌گرای جوان ۳۳ سال بعد در ۱۲ اوت ۲۰۲۲ این فتوا را، گرچه نافرجام، اجرا کرد. در سه دهه‌ای که میان این دو تاریخ گذشته است، چهره اسلام‌گرایان تندرو در جهان به‌خوبی شناخته شده است. سلمان رشدی نیز در این سال‌ها با سایه مرگ از سوی آن‌ها جنگیده است، حتی در عالم خواب. او در سال‌های اخیر خوشحال بوده است که دیگر کسی سخنی از فتوا به میان نمی‌آورد و مسئله قتل او به گذشته‌ها پیوسته است. رشدی دیگر مطمئن شده که “نویسنده‌ای که برایش فتوا صادر کرده‌اند” نیست، بلکه تنها یک “نویسنده” است. خوشحال بوده است که او را با داستان‌هایی که نوشته می‌شناسند، نه با فتوایی که قرار بود جانش را بگیرد. عمر این اطمینان و شادی اما با چاقویی در دست جوانی سیاه‌پوش در سالن آمفی‌تئاتر شهر شوتوکوا به پایان خود نزدیک می‌شود. پایانی نارس، شوک‌آور و پیش‌بینی‌ناپذیر که رشدی از آن جان به در می‌برد.

«غم‌انگیزترین پیامد حمله آن است که دوباره به کسی تبدیل شده‌ام که تلاش کرده بودم نباشم. بیش از سی سال است که نخواستم فتوا بخشی از هویت من باشد. اصرار داشتم مرا با کتاب‌هایم بشناسند؛ پنج کتابی که پیش از فتوا نوشته‌ام و شانزده کتابی که پس از آن. تلاش‌هایم تازه داشتند نتیجه می‌دادند. کتاب‌های آخرم که چاپ شدند، دیگر کسی درباره فتوا و آیات شیطانی نمی‌پرسید. این حمله اما دوباره مرا سر جای اولم کشانده است. دیگر مهم نیست که تا به حال چه نوشته‌ام یا قرار است بنویسم، همیشه همان کسی هستم که چاقو خورده است.» (همان، ص ۱۳۱ و ۱۳۲)

به عنوان زنی ایرانی نمی‌توانم به چهره سلمان رشدی پس از حمله نگاه کنم، شیشه سیاه عینکش را ببینم و به یاد هم‌وطنانی نیفتم که دست‌کم یکی از چشم‌های‌شان را در جنبش “زن زندگی آزادی” از دست داده‌اند. رشدی یکی از نخستین قربانیان دیدگاه اسلام‌گرایانه افراطی در دوران معاصر است؛ دیدگاهی که هیچ شوخی و نقدی را برنمی‌تابد و تنها راه‌حلش حذف فیزیکی آدم‌هاست: با من مخالفی پس نابودت می‌کنم. به همین سادگی و با همین میزان از خشونت.

دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید

رشدی در تحلیل خود به‌درستی نشان می‌دهد که اسلام‌گرایان تندرو در واقع “فردیت” نیستند، بلکه “تیپ” هستند که برای هر پرسشی تنها یک پاسخ دارند. آن‌ها از لحظه‌ای که بنده دین می‌شوند، پیچیدگی‌های خود را به عنوان انسان کنار می‌گذارند و در قالب‌هایی فرو می‌روند که دین‌برای آن‌ها از پیش ساخته است. بنابراین فرقی نمی‌‌کند با کدام‌یک از آن‌ها طرف باشی، همین‌که بپرسی آیا عشق را تجربه کرده‌ای؟ می‌گویند عاشق خدا هستند. بپرسی چند کتاب خوانده‌ای؟ می‌گویند یک کتاب، آن‌هم قرآن. بپرسی دیدگاهت نسبت به زندگی چیست؟ می‌گویند این دنیا ارزشی ندارد، خودم را فدا می‌کنم تا به زندگی پس از مرگ برسم.

رشدی به همین دلیل است که از دیدار با قاتل خود که در کتاب به اختصار آ. نامیده می‌شود، صرف‌نظر می‌کند. او در ابتدا می‌خواسته آ. را ببیند و انگیزه‌هایش را کشف کند، اما بعد متوجه می‌شود که چنین “تیپی” پیچیدگی چندانی ندارد و در نتیجه رازی را در او کشف نخواهد کرد.

مراقبه‌های سلمان رشدی گاهی دردناک می‌شوند. خودش را سرزنش می‌کند که چرا هنگام حمله واکنشی نشان نداده یا دست‌کم فرار نکرده است. تا مدتی نمی‌تواند خود را به خاطر این بی‌کنشی ببخشد و نسبت به خود خشم دارد. پس از گفت‌وگو با روانکاو درمی‌یابد که آن‌کسی‌که باید سرزنش شود خودش نیست، بلکه تروریستی است که با حضورش شوک ایجاد کرده است. سالن آمفی‌تئاتر مکانی برای اجرای نمایش یا سخنرانی است. نویسنده نیز برای سخنرانی در آن‌جا حاضر شده است. کسی در چنین مکان زیبا و آرامی انتظار قتل ندارد.

به همین دلیل است که وقتی آ. به رشدی حمله می‌کند، نه تنها رشدی، بلکه تماشاچیان نیز شوکه می‌شوند و دست‌کم برای لحظاتی نمی‌توانند واکنش نشان دهند. مدت‌زمان انفعال در این حادثه ۲۷ ثانیه طول می‌کشد؛ ۲۷ ثانیه برای ۱۴ ضربه چاقو و از دست دادن یک چشم. رشدی در مراقبه‌های خود چندین‌بار تلاش می‌کند پی ببرد که در ۲۷ ثانیه چه کارهایی می‌توان کرد؛ برای نمونه می‌تواند یک غزل شکسپیر را به‌طور کامل بخواند.

به همین ترتیب معنای چاقو نیز تغییر می‌کند. رشدی در یکی از قابل‌توجه‌ترین بخش‌های کتابش به چاقو و شیوه حمله با آن می‌پردازد. حمله با چاقو را با شلیک گلوله مقایسه می‌کند. تفنگ همیشه در فاصله‌ای دور از قربانی‌قرار می‌گیرد و به سوی او شلیک می‌کند، اما کسی که چاقو در دست دارد، به بدن قربانی نزدیک می‌شود و آن را لمس می‌کند.

رشدی حمله با چاقو را “صمیمانه” می‌داند، اما این نزدیکی و صمیمیت از نوع دیگری است؛ به “تجاوز” می‌ماند؛ به اینکه کسی ناگهان وارد خصوصی‌ترین فضای تو می‌شود و ضربه‌اش را وارد می‌کند. این “نزدیکی” زائیده علاقه نیست، بلکه کینه‌مند است و نابودی به همراه دارد.

بیشتر بخوانید: انتقاد سلمان رشدی؛ زمانی که “سانسور رنگ فضیلت به‌خود می‌گیرد”

چاقویی که به بدن و زندگی رشدی وارد شده آن‌قدر قدرت نداشته که به شوخ‌طبعی او زخم بزند. گرچه بینایی چشم راست خود را از دست داده، اما توان خندیدن و دیدن قسمت‌های طنز ماجرا در او کاملا سالم مانده است. رشدی آن‌قدر به خود اشراف دارد که در توصیف لحظه مرگ می‌گوید، روی زمین افتاده بوده و می‌دیده که خون زیادی از او رفته است. با خود می‌گوید چقدر خون! احتمالا دارم می‌میرم. بعد حواسش به این بوده که آیا بر اساس گفته‌های دین، روحش از تونلی عبور می‌کند و به نور خواهد رسید؟ هر چه دقت می‌کند نشانی از تونل و نور نمی‌بیند و اتفاقا برعکس همه چیز بسیار ماتریالیستی رخ می‌دهد. رشدی در آن لحظه برای چندمین‌بار مطمئن می شود که خداناباوری‌اش اصلا اشتباه نبوده است.

سلمان رشدی در نگارش این کتاب روایتی ساده و خطی را برمی‌گزیند. او پیش از آن‌که شروع به نوشتن کند به ناشرش می‌گوید که این کتاب حتما از دیدگاه اول شخص مفرد روایت خواهد شد. او در این کتاب از بسیاری نویسنده‌های دیگر و نوشته‌های‌شان یاد کرده است. این نقل‌قول‌ها همه هماهنگ با موضوع اصلی کتاب “چاقو” است. او از نویسنده‌هایی نام برده که چاقو خورده‌اند یا مورد حمله تروریستی قرار گرفته‌اند؛ همچنین نویسنده‌هایی که به دلایلی دیگر به مرگ نزدیک‌تر شده‌اند. او با پرداختن به گفته‌ها و واکنش‌های آن‌ها نسبت به ترور و مرگ در واقع افق دید خود را گسترش می‌دهد و این امکان را برای خود فراهم می‌کند که بهترین واکنش را انتخاب کند. این شیوه برخورد کمک می‌کند که هر انسانی هنگام رویارویی با شوک بداند که تنها نیست تا بتواند خود را از چاه افسردگی بیرون بکشد.

رشدی در صفحه‌های پایانی کتاب پس از یک سال و یک ماه و یک هفته در سالن آمفی‌تئاتر شوتوکوا حاضر می‌شود و روی صحنه می‌ایستد. او این‌بار با در آغوش گرفتن همسرش “صمیمیت” و “نزدیکی”‌دو انسان را به نمایش می‌گذارد؛ صمیمیتی که زاده عشق است، نه خشونت.

«پرسشی را که پس از حمله از خود کرده بودم به یاد آوردم: آیا شادی‌ات از چنین ضربه‌ای جان به‌در خواهد برد؟ پاسخ را همان‌جا روی صحنه آمفی‌تئاتر شوتوکوا می‌دانستم. بله، ما شادی‌مان را دوباره ساختیم گرچه ناکامل […] شادی‌مان زخم خورده بود و شاید گوشه آن را سایه‌‌ای تا همیشه بپوشاند. این شادی اما قدرتمند است و وقتی یکدیگر را در آغوش کشیدیم، فهمیدم کافی نیز هست.» (همان، ص ۲۰۹)

* این یادداشت نظر نویسنده را منعکس می‌کند و الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.