حملات مانهایم، زولینگن و مونیخ دارای انگیزه‌های اسلام‌گرایانه بودند. یک شبکه تحقیقاتی روند رادیکالیزه شدن را بررسی کرده است. چه کسانی به‌ویژه مستعد اسلام‌گرایی هستند؟ شبکههای اجتماعی چه نقشی در این میان ایفا می‌کنند؟شبکه تحقیقاتی RADIS (مخفف: علل اجتماعی و پیامدهای اسلام‌گرایی رادیکال در آلمان و اروپا) در چارچوب دوازده پروژه متنوع در نهادهای مختلف علمی و عملی، با مشارکت صد پژوهشگر و کارشناس، پدیده اسلام‌گرایی رادیکال در آلمان را تا حد امکان به‌صورت جامع مورد بررسی قرار داده است.
یولیان یونک، از انستیتو لایبنیتس برای پژوهش‌های صلح و منازعه، هماهنگ‌کننده این پروژه‌ها، از نتایج کار رضایت دارد.
سرمشق آلمان
یکی از یافته‌های او شاید تعجب‌برانگیز باشد. یونک می‌گوید: «آلمان، در مقیاس بین‌المللی و در مقایسه با دیگر کشورها، از نظر پیشگیری و برخورد با اسلام‌گرایی رادیکال نسبتاً خوب عمل کرده است.»
او می‌گوید، در ده سال گذشته فعالیت‌های خوبی انجام گرفته، ساختارهایی ایجاد شده و فرایندها حرفه‌ای‌سازی شده‌اند و بازیگران این حوزه ارتباطات خود را بهبود بخشیده‌اند. به گفته او، بسیاری از کارشناسان این موضوع را تأیید می‌کنند، اما همگی تأکید دارند که هنوز بخش‌های ناشناخته زیادی وجود دارد. و البته نگرانی‌هایی نیز در این خصوص وجود دارد که به دلیل کمبود منابع مالی دولتی، ممکن است در زمینه‌های پژوهش، پیشگیری و برنامه‌ها برای خروج افراد از حوزه افراط‌گرایی صرفه‌جویی صورت گیرد.
اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه وله
اینکه چه کسانی مستعد این ایدئولوژی افراطی و شاید حتی خشونت هستند، دیگر محل اختلاف نیست. تقریباً همیشه این جوانان برخاسته از خانواده‌های مهاجر غالبا با پیش‌زمینه اسلامی هستند که در معرض خطرند. البته استثناهایی نیز هست که خود قاعده را تأیید می‌کنند.
با این حال، از میان پنج میلیون و نیم مسلمان ساکن آلمان فقط شمار بسیار اندکی رادیکال، افراط‌گرا یا آماده خشونت هستند. بیشتر کسانی گرفتار ایدئولوژی‌های اسلام‌گرایانه می‌شوند که با مشکلاتی روبه‌رو هستند.
دلایل فردی و اجتماعی
گرفتار شدن در دام اسلام‌گرایی دارای دلایل اجتماعی و نیز فردی است. ابتدا دلایل اجتماعی: کسی که به دلیل پیشینه‌اش احساس تبعیض، طرد شدن و شهروند درجه دو بودن می‌کند یا حتی اگر قربانی خشونت‌های بیگانه‌ستیزانه شده باشد، به دنبال پذیرش در میان کسانی می‌گردد که به ظاهر برای او به عنوان مرد −و یا در مواردی کمتر برای او به عنوان زن− احترام و ارزش قائل‌اند.
این افراد آسیب‌دیده در میان سلفی‌ها، جهادگراها، داعش یا دیگر گروه‌های اسلام‌گرای افراطی، جماعتی را تجربه می‌کنند که نه تنها آنها را می‌پذیرد، بلکه به آنها می‌گوید: «شما انسان‌های بهتری از کافران هستید.»
به این موارد اغلب دلایلی فردی هم اضافه می‌شود که جوانان را به آغوش افراط‌گرایان مذهبی می‌کشاند. بسیاری از آنها مشکلات جدی روانی دارند، برخی دیگر دارای شخصیت‌های ناپایدار، تنها و سرخورده هستند. آنها به سادگی وعده‌های تبلیغاتی گروه‌های اسلام‌گرای افراطی را باور می‌کنند. آنها می‌خواهند بدین‌وسیله به زندگی‌شان معنا بدهند. یولیان یونک، پژوهشگر افراط‌گرایی، این موضوع را در یک جمله خلاصه می‌کند: «اسلام‌گرایی پناهگاه جان‌های در هم شکسته است.»
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
امروزه شکارچیان این جان‌های در هم شکسته کارشان راحت شده است. دیگر دوران توزیع قرآن در پیاده‌روهای آلمان توسط سلفی‌ها گذشته است. امروز بیشتر ارتباطات از طریق اینترنت انجام می‌شود. این روش کم‌هزینه و مؤثر است، زیرا بیشتر جوانان در فضای دیجیتال در دسترس هستند.
در پلتفرم‌های شبکههای اجتماعی ویدیوهای بی‌شماری برای اطلاع‌رسانی و جذب نیرو وجود دارد. این ویدیوها مشخصا برای گروه‌های مورد نظر طراحی شده‌اند و اینفلوئنسرهای اسلام‌گرا در آنجا با استدلال‌های مذهبی یا اجتماعی خود ظاهر می‌شوند.
ویدیوهای کوتاه با راه‌حل‌های حاضر و آماده
نادر هوتیت و همکارانش، از موسسه علوم اجتماعی برای پژوهش‌های ادغام و مهاجرت در دانشگاه هومبولت برلین، هزاران مورد از این ویدیوها را مشاهده و تجزیه و تحلیل کرده و اثرات آنها را بررسی کرده‌اند. او می‌گوید که ویدیوهای کوتاه به‌ویژه توفیق داشته‌اند.
مطلوب‌ترین حالت وضوح گفتار تا حد ممکن و پاسخ‌های ساده و حاضر و آماده برای تمام مشکلات است. این ویدیوها بیشترین تأثیر را بر جوانانی می‌گذارند که پیش‌زمینه مذهبی کم‌رنگی دارند، در مرحله‌جست‌وجوی مسیری برای زندگی خود هستند و اعتماد کمی به سیاست و جامعه مدنی در این کشور دارند. در مقابل، این ویدیوها تقریبا بر مسلمانانی که ایمانی استوار دارند و با خود در صلح به سر می‌برند، تاثیری نمی‌گذارند.
اما اگر جوانان رادیکال شدند، چه باید کرد؟ نهادی به نام “شبکه پیشگیری از خشونت” سال‌هاست که در سطح آلمان به شکل پیشگیرانه و حمایتی به وضعیت کسانی که نیاز به کمک دارند، رسیدگی می‌کند. شمار اندکی به شکل خودجوش به این شبکه مراجعه می‌کنند. مشاوران نیز به‌شدت وابسته به اطلاعات و نشانه‌هایی از منابع مختلف هستند.
توماس موکه که تجربه زیادی در حوزه اسلام‌گرایی و نیز راست‌گرایی افراطی دارد، از نقش تعیین‌کننده محیط پیرامونی سخن می‌گوید. به گفته او، اغلب روند افراطی شدن طی یک بازه زمانی خاص اتفاق می‌افتد و همواره می‌توان سیگنال‌هایی را مشاهده کرد. افرادی که بدون متوجه شدن دیگران در سکوت رادیکال می‌شوند، بسیار نادر هستند.
اهمیت اطلاعات و نشانه‌ها
والدین، همین‌طور معلمان، دوستان، همسایگان و همه کسانی که احساس می‌کنند جوانی در حال تغییر به سمت افراط‌گرایی است، میتوانند با “شبکه پیشگیری از خشونت” تماس بگیرند. متخصصان سپس به این افراد نزدیک شده و به وضعیت آنان رسیدگی می‌کنند.
به گفته توماس موکه، تجربیات خوبی در این زمینه به دست آمده و استراتژی‌های آزموده‌ای هست که بر اساس آن می‌توان با چنین افرادی برخورد کرد. اعضای شبکه مزبور همچنین از افرادی که قصد خروج از گروه‌های اسلام‌گرای رادیکال را دارند و نیز از جداشدگان از داعش که از سوریه و دیگر مناطق بازگشته‌اند، حمایت می‌کنند. حتی در این موارد، میزان بازگشت به افراط‌گرایی به شکل چشمگیری پایین است.
اغلب پژوهشگران شبکه تحقیقاتی رادیس تایید می‌کنند، گرچه هیچ قطعیت صددرصدی برای حصول اطمینان از جلوگیری از حملات تروریستی وجود ندارد، اما همکاری با نهادهای امنیتی نتایج خوبی را نشان داده است.
تقویت بیشتر تبادل اطلاعات میان حوزه تحقیق و عرصه عمل نیز می‌تواند به موفقیت اقدامات پیشگیرانه کمک کند. هر دو طرف از این موضوع بهره‌مند می‌شوند. مشاوران فعال در عرصه‌های اجتماعی به جوانان در معرض خطر دسترسی دارند و وضعیت و انگیزه‌های آنها را می‌شناسند. پژوهشگران نیز میتوانند با بررسی موارد خاص به الگوهایی دست یابند، روندهای بین‌المللی را بررسی کنند و توصیه‌هایی برای اقدامات لازم ارائه دهند.
راه حل ساده‌ای وجود ندارد
شبکه تحقیقاتی رادیس می‌خواهد چنین توصیه‌هایی را به سیاستمداران نیز منتقل کند. زیرا اسلام‌گرایی نه فقط می‌تواند تهدیدی فوری از طریق حملات تروریستی باشد، بلکه همچنین می‌تواند ثبات اجتماعی را به خطر بیندازد. اگر اقدامات اندک‌افرادی موجب ایجاد یک پیش‌داوری عمومی منفی نسبت به مهاجران مسلمان شود، همان‌گونه که گروه‌های پوپولیست راست‌گرا به آن دامن می‌زنند، این امر منجر به افزایش حس طردشدگی و بیگانگی نسبت به دیگران خواهد شد؛ وضعیتی که خود زمینه‌ساز رادیکالیزاسیون بیشتر در هر دو سوی اسلام‌گرایی و راست‌گرایی افراطی خواهد شد.
راه حل بهتر پیشگیری از طریق ادغام و آموزش بیشتر در زمینه دموکراسی است. اقدامات آموزشی، آگاهی‌بخشی سیاسی و عمومی، همکاری بیشتر میان نهادهای دولتی و جامعه مدنی و نیز مشارکت فعال جوامع مسلمان از ضروریات است.
حمایت مالی مستمر از فعالیت‌های اجتماعی باعث تحکیم ساختارهای نتیجه‌بخش شده و امکان گسترش آنها را در نقاط لازم فراهم می‌آورد. به گفته پژوهشگران رادیس، سیاست موفق در برابر اسلام‌گرایی افراطی چندوجهی است؛ راه‌حل‌های ساده‌ای مانند “همه را اخراج کنید” نتیجه‌بخش نخواهند بود.
