تنظیم : خلیل رئیسی فرد

با وجودي كه صدقه از ابتداي پيدايش خود چه بسا داراي كاركردهاي اوليه اي براي ايجاد تعادل نسبي در جامعه و تقويت حس همدلي و عدالت طلبي بوده است، اما امروزه با پيچيده تر شدن ساختار اقتصادي و ساز و كارهاي شكل گيري و رشد شكاف طبقاتي و دگرگوني شكل بندي اقتصادي و اجتماعي، ديگر برنامه هاي ابتدايي مانند صدقه و خمس و زكات چاره جوي فقر و نابرابري طبقاتي مردم نمي باشد .

صدقه در اسلام وجامعه ايران يكي از روشهاي ديرين تعاون و همبستگي اجتماعي براي همياري ودستگيري مردم از فقرا ومحرومين است. به بيان ديگر صدقه از مهمترين آموزه هاي ديني است براي ايجاد قسط وعدالت اجتماعي كه همواره بعنوان آرماني همه پسند توسط متوليان ديني ترويج شده واز سوي مردم نيز مورد عمل وتوجه بوده است. در اين نوشته مساله اصلي ومحوري اين است كه

 1. آيا در جامعه ايران امروز با تمامي ابعاد ونمودهاي تحولات كمي و كيفي در ساختارهاي جمعيتي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي، صدقه مي تواند دولت ومردم ايران را به سرمنزل مقصود كه همانا برابري وفقرزدايي از سيماي اقتصادي واجتماعي جامعه است رهنمون شود؟

صدقه به مفهوم عملكردي كنوني در ايران پس از انقلاب كه بطور رسمي نهادينه شده و داراي سازمان و تشكيلات عريض وطويلي است، تا چه ميزان توانسته است از شدت نابرابري اجتماعي و اقتصادي بكاهد؟

2. موسسات ونهادهاي اجرايي متولي اين سازوكار باوجود عدم توفيق نسبي فقرزدايي از طريق صدقه، با چه پيش فرض هايي همچنان اين روش را پيش مي گيرند؟

3. آيا صدقه توانسته است به مصداق بسياري از آموزه هاي مرتبط ديني هفتاد نوع بلا را از دهندگان صدقه دور نمايد؟

4. آيا دهندگان صدقه با هدف دستگيري از گيرندگان صدقه به پرداخت ان مبادرت مي كنند يا براي بيمه ديني وآسماني خود از آسيب هاي احتمالي در جامعه؟ به تعبير ديگر آيا صدقه بجاي صيانت از ديگران در جامعه، تبديل به پديده صيانت ازخود نشده است؟

اين سوالات ومسايلي از اين دست كه مي توان بر سياهه فوق افزود از زمره مهمترين مسايلي است كه در اين نوشتار به آنها پرداخته مي شود.

عملكرد:
مروري بر آمار وارقام ارايه شده از سوي كميته امداد بعنوان مهمترين نهاد متولي صدقات در جامعه گوياي واقيت هاي بسياري است كه بدان خواهم پرداخت.(1)

رقم كل درآمدهاي اختصاصي و وجوه اماني سال 1382 اين نهاد 4/1266 ميليارد ريال بوده است كه 6/42 درصد آن درآمدهاي محلي، كمكهاي مردمي، درآمد مؤسسات تابعه،كمك سازمانها و نهادها و درآمد صندوقهاي ‌صدقات و 4/57 درصد مابقي وجوهات اماني بوده است. علاوه بر مبالغ فوق كميته هاي امداد خارج از كشور نيز در اين سال معادل 9/80 ميليارد ريال درآمد اختصاصي داشته اند(1)! كل درامدهاي اختصاصي واماني داخل وخارج از كشور 1347.3 ميليارد ريال است. نسبت و سهم هر ئفر ايراني (70 ميليون نفر) در داخل كشور از كل 1266.4 ميليارد ريال ( بدون محاسبه كمك هاي خارجي ) 18091 ريال و بر حسب هر خانوار( 15 ميليون خانوار) عبارت از 84426 ريال در همان سال است! سهم كمك ايرانيان خارج ازكشور ازكل كمكها 6 درصد است! از كل مبلغ 4/1266 ميليارد ريال درآمدهاي اختصاصي در سال 82 ، 8/23 درصد از درآمد صندوقهاي صدقات‌، 7/0 درصد كمكهاي مردمي جهت اطعام و افطاريه‌، 9/0 درصد كمك مردمي جهت تأمين جهيزيه‌ و 5/3 درصد ساير كمكهاي مردمي و سازمانها بوده است.

(1). به بيان ديگر كل كمكها برحسب هرخانوار24353 ريال وهر نفر5218 ريال بوده و سهم هر نفر از پرداخت فقط صدقات 4304 ريال است.

باقي درآمدها از قرار 727 ميليارد ريال نيز از محل وجوهات اماني و شرعي بوده است كه از اين مبلغ يك درصد كفاره عمد وغيرعمد، يك درصد زكات‌ فطره‌، سه دهم درصد سهم‌السادات‌، 9 درصد ايتام‌، 50 درصد كمكهاي‌ مردمي به خسارت ديدگان ناشي از حوادث طبيعي‌، 7 درصد درآمد جشن نيكوكاري و عاطفه‌ها و 32 درصد ساير وجوهات اماني است. در پايان سال 82 تعداد 2245083 عدد صندوق صدقات بين مردم، نهادهاي انقلابي، سازمانها و دواير دولتي توزيع يا در مراكز عمومي و پرتردد نصب گرديده است:

تعداد صندوقهاي صدقات توزيع شده در سالهاي مختلف (هزار صندوق)

 

در پايان سال 82 درآمد حاصل از صندوقهاي صدقات معادل 3/301 ميليارد ريال بوده كه تـوزيع درصد آن به شرح ‌ذيل مي‌باشد.

درآمد حاصل از صندوقهاي صدقات طي سالهاي مختلف( مبالغ به ميليارد ريال‌)

 

  در سال 82 به طور متوسط از هر صندوق صدقات اعم از بزرگ، متوسط يا كوچك مبلغ 134192 ريال حاصل شده ‌است كه نسبت به رقم ‌سال قبل 6/3 درصد افزايش داشته است. از سال 78 تا 82 بطور متوسط سالانه متوسط درآمد هر صندوق نيز افزايش داشته است كه براي كل صندوقهاي صدقات 1/7 درصد افزايش داشته است. در اين راستا در سال 82 معادل 2/10 ميليارد ريال فطريه در اختيار اين نهاد قرار گرفته است كه ‌نسبت مشاركت هر ايراني از 70 ميليون نفر برحسب 1500 ريال عبارت از 6800 هزار نفراست.

درصد تغييرات زكوات جمع آوري شده طي سالهاي مختلف

 

رقم كل زكوات جمع آوري شده طي سالهاي 68 تا 82 افزون بر 76 ميليارد ريال بوده است .باتوجه به جدول شماره 1 مشاهده مي شود كه طي سالهاي 68 82– به طور متوسط سالانه 7/31 درصد برمبلغ زكوات(زكات، زكات فطريه عام و زكات فطريه سادات) افزوده شده است. طي سال 1382 استان تهران با مبلغ 2069 ميليون ريال بيشترين درآمد و استان كهكيلويه و بويراحمد با مبلغ 5/36 ميليون ريال كمترين درآمد زكوات را به خود اختصاص داده اند. در سال 82 سهم درآمد زكوات از كل درآمدهاي امداد يك درصد مي باشد كه نسبت به سال 81 حدود 5/54 درصد كاهش داشته است. رقم سال 82 نسبت به سال 81 از رشد منفي معادل 5/15 درصدي برخورداراست.

نتيجه گيري:

با وجوديكه صدقه از ابتداي پيدايش خود چه بسا داراي كاركردهاي اوليه اي براي ايجاد تعادل نسبي در جامعه وتقويت حس همدلي و عدالت طلبي بوده است ، اما امروزه با پيچيده تر شدن ساختار اقتصادي و سازوكارهاي شكل گيري و رشد شكاف طبقاتي و دگرگوني شكل بندي اقتصادي و اجتماعي، ديگر برنامه هاي ابتدايي